आदिवासीवाद, आदिवासित्व र लिम्बूहरुको पहिचानपरक आन्दोलन

डम्बर चेम्जोङ
थालनीः
यस निबन्धमा आदिवासीवाद (Indigenism) बारे सामान्य जानकारी दिने प्रयास गर्छु । आफ्नो भाषा, संस्कृति, रीति-थिति, समाज, नाता-कुटुम्ब, पूजा-आजामाथि आस्था औ श्रद्धा राख्ने, यी सबै कुराको तादात्म्यता आफ्नो भूमि र चराचर जगतसँग छ भनी बुझने अनि यही पृष्ठभूमिमा आदिवासी हुनुको अर्थ खोज्ने लिम्बूहरुलाई नजरमा राखेर आफ्नो कुरा अघि बढाउँछु । लिम्बूहरुले विगत दुर्इसय तीस-चालीस वर्षयता आफ्नो जलथलसँगको अविच्छिन्न (Inalienable) आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक एवम् साँस्कृतिक सम्बन्ध बचाउन निरन्तर रुपमा गर्दै आएको आन्दोलनलाई समाज वैज्ञानिक, अझ, साँस्कृतिक मानवशास्त्रीय सैद्धान्तिक पृष्ठभूमिबाट बुझन आदिवासीवादले मद्दत् गर्दछ । आफ्नो पुर्खा, पुख्र्यौली द्यौ द्यौता र आफ्नो जलथल घुमी-डुली चहार्ने, रमाउने, र्इष्ट देवी द्यौताले बास दिएको र रक्षे गरेको लिम्बूहरुले हाम्रो पहिचानको सार भन्नु नै हामी लिम्बू, हाम्रा द्यौ-द्यौता र हाम्रा जलथल, चराचर जगत (भूमि) यी तीनबीचको अन्योन्याश्रति सम्बन्धको विशिष्ट रुप हो भनिकन यति लामो कालसम्म गरिरहेको जिकिरको औचित्य पनि आदिवासीवादले पुष्टिगर्दछ ।
आदिवासीहरुको समाज र संस्कृतिको निर्माण, पुननिर्माण प्रक्रिया, उनीहरुको जीवनदर्शन, सामाजिक संगठन र व्यक्तिबीचको सम्बन्धलाई परिभाषित गर्ने सारा आधारहरु वैशिष्ट्यपूर्ण छन् । औपनिवेशिक शासनको विस्तारसंगै कहिले त्यसैको संयन्त्रको रुपमा त कहिले अभावले घचेडिएर अथवा लोभलालचले तानिएर बसाइँ सरार्इ गर्दै हिँड्ने समाजको चरित्र आदिवासीहरुको भन्दा नितान्त फरक मात्र होइन, कतिपय सवालमा तिनीहरुको मौलिक रुपहरुलाई हेर्दा विपरीत पनि देखिन्छ । यसरी औपनिवेशिक शासनको विस्तारसँगै त्यही शासनव्यवस्थाले ओसारेर ल्याएको समाजहरुलाई म यहाँ आधुनिकतापन्थी समाज भन्छु । प्रथमत, मानव समाजहरु एकै रीतिथितिले बन्ने र चल्ने हुँदैनन् । त्यसैले, दुइ भिन्नभिन्न ढङ्गले निर्माण हुनेखाले समाजहरुलाई औपनिवेशिक शासन र आधुनिकपन्थी प्रक्रियाले कसरी असमानतापूर्ण आर्थिक, राजनीतिक, साँस्कृतिक सम्बन्धको जञ्जालमा आदिवासीहरुलाई प्रवेश गराउँछ भनेर देखाउनु मेरो उद्देश्य हो । दोस्रो, आदिवासी समाजहरुलाई असभ्य र पछौटे करार गराउँदै उनीहरुकै स्रोत-साधनमाथि कजाई र रजाइ गर्दै आधुनिकतापन्थीहरु थप सम्पन्नता हासिल गर्छन् भन्ने जिकिर म यहाँ गर्छु । तेस्रो, लिम्बुवान गोरखा अधीनस्थ घोषणा भएदेखि नै लिम्बूहरुले आफूलाई फरक उभ्याउँदै आएकाछन् । आफूलाई मर्का परेको पक्षहरुको सुनुवाई होस्, लिम्बूहरु भिन्नै हौँ र भिन्नै रहन, देखिन चाहन्छौँ भन्ने आफ्नो सामुहिक भावना र ऐक्यवद्धतालाई सशक्तरुपमा पुस्तौंपुस्ता निरन्तरता दिने र काठमाडौंबाट शासन गर्ने गोरखाली हिन्दू राजाहरुलाई विरोध र गुनासोका पोकाहरु विगतमा पठाइरहने लिम्बूहरु कसरी रुप पक्षमा मात्र होइन, सारमा नै फरक हुन् भन्ने कुरा प्रष्ट पार्ने पनि मेरो इरादा हो ।
आदिवासीहरु आधुनिकतावादी समुदायभन्दा किन फरक छन ? अथवा, के के कुराहरुले फरक छन् भनेर पहिल्याउन सकिन्छ । मुलतः भूमिलगायत् प्रकृतिलाई हेर्ने, बुझ्ने र पुज्ने सवालहरुले आदिवासीहरु र आधुनिकतावादी समाजहरु परस्पर फरक देखाउँछन् । सामाजिक संरचना, साँस्कृतिक पक्ष, व्यक्ति र समाजबीचको सम्बन्ध, उत्पादनप्रणाली र सम्बन्ध आदि पक्षहरुबाट हेर्दा पनि फरक प्रष्ट हन्छन् । त्यसैगरेर, समाज नै के हो र यो कसरी निर्माण हुन्छ ? समाज र सामाजिक सम्बन्धहरुका उत्पादन र पुनर्उत्पादन कसरी हुन्छ ? यी फरकपनहरु पहिल्याउन सक्दा लिम्बूहरुले आफूलाई सैद्धान्तिक, व्यवहारिक औ प्राज्ञिक रुपमासमेत आदिवासीत्वको बारेमा आधुनिकतापन्थीहरुसँग बहस गर्न सक्नेछन् र पुर्खाले सुरु गरेको आफ्नो आदिवासीय पहिचानपरक आन्दोलनमा अझ सचेतनापूर्णढङ्गले समाहित गर्नेछन् भन्ने विश्वास लिएकोछु ।

समतावादी आदिवासीहरु र व्यक्तिगत नाफावादी आधुनिकपन्थी समाजहरु

आदिवासी समुदायहरुमा विश्वभर नै समतामुलक (Egalitarianism) र सामुहिकतावाद (Collective obligation) मा विश्वास गर्ने; हामी, हाम्रो भन्ने कुरा ठान्ने र त्यसैलाई मूल्य-मान्यता मान्ने जीवनपद्धति देखिन्छ । सामुहिक सार्वभौमिकता सर्वोच्च हुन्छ, आदिवासीहरुका लागि । तर, गैरआदिवासी आधुनिकतावादी समाजहरुचाहिँ व्यक्तिकेन्द्रित र व्यक्ति सार्वभौमवादी, व्यक्ति प्रतिस्पर्धात्मक र असमतामूलक हुन्छन् । व्यक्तिलाई सार्वभौम मानेर उसको बोल्ने, सम्पति आर्जन गर्ने, घुमफिर गर्नेजस्ता व्यक्तिपरक अधिकारको रक्षालाई मानव अधिकारको रक्षा बुझ्ने चलन छ, आधुनिकतामुखी समाजमा । व्यक्तिले अरु व्यक्तिहरुसँग प्रतिस्पर्धा गरेर आर्जन गरेको उसको ख्याति होस्, उसको सम्पत्ति होस्, त्यसवापतमा व्यक्तिहरुको मूल्याङ्कन हुन्छ, उसको प्रगतिको मापन औ अभिनन्दन पनि ।अझ प्रष्ट पार्ने हो भने आदिवासीहरु सामुहिकतामा विश्वास गर्छन् र त्यसैअनुरुप समाज, संस्कृति नातागोताको निर्माण गर्छन् । जस्तै, लिम्बूहरुका लागि भूमि वङ्शौली मुताविकको सामूहिक स्वामित्व र पहुँचअन्तर्गत् पर्दथ्यो । त्यस मुताविकका आ-आफ्नो थर, वङ्शहरु विस्तार भएका छन् उनीहरुमा । लिम्बूको थर थाहा पाउने बित्तिकै कुन थुम्को हो भनेर छुट्याउन सकिन्छ । गुरुङहरुकै उदाहरण हेर्ने हो भने पनि उनीहरुले आफ्नो पुख्र्यौली तानेर लगेको खण्डमा कुनै न कुनै चरण, क्षेत्रमा आफ्नो वंशको सामुहिक स्वामित्व भएको कुरा सहजै पत्ता लगाउन सक्नेछन् । राईहरुमा पनि यही नै कुरा लागू हून्छ भन्छु । व्यक्तिगत सम्पतिको रुपमा धनीपुर्जा बनाएर प्रकृतिलाई वैयक्तिक स्वामित्वभित्र राख्ने भनेको आधुनिकतापन्थी समाजले विकास गरेको चरित्र हो । लिम्बूहरु कहिलेदेखि, कुन कारण, कुन परिवन्दले जग्गा धनी पुर्जावाला व्यक्तिगत तहमै हुन थाले ? धेरै लिम्बूहरुलाई यो प्रष्ट छ । औपनिवेशिक शासनले लागू गरेको भूमिसुधार कार्यक्रम अगाडि वा त्यसभन्दा निकै कालअघितक आफ्नो थर, वंश, नाताले एउटा लिम्बू जग्गाको हकदार हुन्थ्यो । त्यही लिम्बू, आजको व्यवस्थामा आफ्नो नलिहाड घोटेर होस् वा अर्काको गोडा मोलेर आफैले आर्जन र बचत गरेर, नागरिकता किनेर, जग्गा किनेर जोड्न सकेन भने सुकुम्वासी हुन्छ । लिम्बू भाषामा 'सुकुम्वासी' शब्द नहुनु पर्ने हो, भए पनि त्यो राजनीतिक कालक्रममा बनेको हुनसक्छ ।

मानव समाज र प्रकृतिबीचको सम्बन्ध बुझ्ने, ग्रहण गर्ने सवाल
आदिवासी समाजहरुले प्रकृति(भूमि, जङ्गल, जल, चराचर जगत आदि)लाई सांस्कृतिक सम्बन्धले ग्रहण गर्दछ, जस्तो कि यस माटोमा हाम्रो पुर्खाको, हाम्रा रक्षेकर्ताहरुको, हाम्रा जीवनदाताहरुको बास छ । यी डाँडा, खोला, जङ्गल, जिमिन आकास, पाताल चरिहिँड्ने, डुलीहिँड्ने, रमाउने, रिसाउने जीवित, अजीवित सबैखाले आत्माहरुलाई खुशी तुल्याएर हाम्रो जीवनयापन सहज बन्छ भन्ने आदिवासीहरुको मौलिक विश्वास मानिन्छ ।
यसरी मूल्यको दृष्टिकोणले हेर्दा पनि आदिवासी समाजले प्रकृतिलाई सांस्कृतिक महत्ताको मूल्यले मापन गर्छ । लिम्बूहरुका आस्थाका द्यौ-द्यौता दर्शन गर्न चार धाम वा काँशीको यात्रामा निस्कन पर्दैन । उनीहरुले परन्तु सुधार्न मानसरोबर चक्कर लाउनु पर्दैन । घर गाउँबाटै आँखाले देख्ने र खुट्टाले भ्याउनेसम्मको भौगोलिक दायराभित्र बास गर्छन्- लिम्बूहरुका सांस्कृतिक आस्था पुञ्जहरुले । यसर्थमा, आदिवासी समाजहरु सांस्कृतिक अर्थमासमेत वातावरणवादी पनि हुन्छन् । तर, आधुनिकतापन्थी समाजले प्रकृतिलाई व्यक्तिगत सम्पति ठान्दछ र मौद्रिक मूल्यले मापनगर्छ अनि खोलानालाको समेत व्यक्तिगत धनीपूर्जा जारिगर्छ । त्यसैले, आधुनिकतापन्थी समाजमा व्यक्ति सर्वोपरी देखिन्छ । आपना प्रत्येक क्रियाकलापमा नाफा नोक्सानको हिसाब-किताव गर्न जान्ने विवेकी प्राणीको रुपमा व्यक्तिलाई लिन्छ- यसखाले समाजले; र मुलतः व्यक्तिलाई नितान्त आर्थिक प्राणी औं द्रव्य पिशाचीयतहमा ग्रहणगर्छ- आधुनिकतावादी समाजले । त्यस्तो समाजमा आधुनिक व्यक्ति-प्राणी सदैव नाफा कमाउन अवसर (Opportunity) हरु खोज्छ भने आदिवासीहरुमा सामुहिक जिम्मेवारी (Collective obligation) प्रथमतः आउँछ ।

आदिवासीहरुका लागि प्रकृति जीवन, संस्कृति सबथोक हो भने आधुनिकपन्थीका लागि प्रकृति सिर्फ उत्पादनको साधन र व्यक्तिगत सम्पति हो
प्रकृतिलाई व्यक्तिले आफ्नो वैयक्तिक सम्पति मान्ने कुरा आदिवासीहरुको मौलिक चलन होइन भने आधुनिकतापन्थी समाजलेचाहिँ प्रकृतिलाई व्यक्तिगत सम्पति ठान्दछ र उत्पादनको साधनको रुपमा लिन्छ, जस्तै भूमि । आदिवासीहरुका लागि प्रकृति भनेको जीवन र संस्कृतिको स्रोत हो भने आधुनिकतापन्थीहरुका लागि प्रकृति व्यापारको प्रयोजनमा ल्याइने नाफा कमाउने माध्यम हो । आदिवासीहरुले प्रकृतिलाई जीवनको सम्पूर्णता वा सबै पाटाहरुबाट पुज्दछन् भने आधुनिकतापन्थीहरुले आर्थिक नाफामुखी नजर लाउँछन्- प्रकृतिमाथि । यसरी मानव समाजको मूल्य र सार आदिवासी समाजले प्रकृतिमा पाउँछ भने आधुनिकतावादले आदम स्मिथको परिभाषाको आर्थिक जनावरको रुपमा लिन्छ व्यक्तिलाई जो आफ्ना लोभी इच्छाहरुलाई परिपूर्ण गर्नमा निपूर्ण हुन्छ ।

आदिवासीहरु औपनिवेशिकशासनका शिकार हुन् भने आधुनिकतापन्थीहरुचाहिँ प्रतिनिधि

आदिवासीहरुले अहिलेसम्म भोग्नु परेका समस्या, दमन, उनीहरुले गुमाउनु परेको जमिनसँगको सम्बन्ध र गुम्दै गएको उनीहरुको जीवनदृष्टि र प्रकृतिबीचको अन्योन्याश्रति सम्बन्ध अहिले हामीले विश्लेषण गरेर बुझ्नु खोज्ने हो भने दुइटा वृहत् राजनीतिक अवधारणाहरुको सहारा लिनुपर्छ । त्यो भनेको उपनिवेशवाद, औपनिवेशिकता र अर्कोचाहिँ आधुनिक राज्य निर्माणको प्रक्रिया हुन् । यी दुइवटा राजनीतिक प्रक्रियालाई पृष्ठमूमिमा राखेन भने नेपालको मात्र होइन संसारकै आदिवासीहरुको अहिलेसम्मको इतिहास र उनीहरुले उठाइरहेको पहिचानपरक मुद्दालाई हामी बुझ्न र सम्बोधन गर्न सक्दैनौं ।त्यसैले, लिम्बू पहिचानपरक आन्दोलनको राजनीतिक, ऐतिहासिक सान्दर्भिकतालाई केलाउनको लागि हामीले दुइ वृहत् राजनीतिक सैद्धान्तिक अवधारणा र व्यवहारलाई आधार मान्नुपर्दछ, ती हुन्ः लिम्बुवानमा गोरखाली औपनिवेशिकशासनको दुइसय तीस, चालीस वर्षो काल र खस राज्यबाट गोरखाली हुदै आधुनिक हिन्दू अधिराज्य’ नेपालको निर्माण । पृथ्वीनारायण शाहको गोरखा राज्य विस्तार आर्थिक, राजनीतिक, धार्मिक, सांस्कृतिक सबैं हिसाबले औपनिवेशिक अभियान थियो । उपनिवेशको विस्तारको उद्देश्ये मुलतः अर्काको भूमिमाथि कब्जा जमाउनु, आदिवासीहरुलाई अधीनस्थ राख्दै तिनीहरुको श्रम शोषण गर्नु र तिनीहरुबाट आफूले चाहेको सेवा लिनु नै विश्वमा औपनिवेशिक शासकहरुको मकसद देखिन्छ । पृथ्वीनारायणले यसै गरेका थिए । त्यसैले, नेपाल कहिल्यै कसैको उपनिवेश थिएन भन्ने कुरामा सत्यता छैन । बरु, यहाँ आन्तरिक औपनिवेशिक शासन थियो र देखिन्छ । जुन मकसद, लालच औं प्रक्रियाबाट युरोपियनहरुले अमेरिकी आदिवासीहरुको भूमि हरण गरे त्यही ढङ्गले पृथ्वीनारायणले लिम्बुवानमाथि कब्जा जमाएका थिए । युरोपियन उपनिवेशवादीहरुले अमेरिकी आदिवासीहरुको भूमिसँगको सम्बन्धलाई जसरी आफ्नो सुविधा हुने गरी परिभाषित गरेका थिए, र आदिवासीहरुको प्रतिरोधलाई थेग्न र झुक्याउन जुन कसम खाएका थिए त्यही परिभाषा गर्दै र ठीक त्यस्तै कसम पृथ्वीनारायणले पनि खाएका थिए- लिम्बूहरुको भूमि हडप्नको खातिर । यसरी औपनिवेशिकताको पृष्ठभूमिमा राखेर हेर्दा पनि हामी नेपालमा कि त आदिवासी समाजहरु कि भने औपनिवेशिक शासकहरुको प्रतिनिधि वा संयन्त्र भएका समाजहरु पाउँछौं । 'आधुनिक' नेपाल 'अधिराज्यको' निर्माणको प्रक्रियामा आदिवासीहरुको भाषा, संस्कृति, पूजाआजा, सामाजिक सम्बन्धहरु, रीति-थितिमाथि धावा बोल्दै खसभाषा, हिन्दूधर्म र चलन, जातव्यवस्था फस्टाएको थियो । त्यसैले, पनि आधुनिकतापन्थी समाजहरु, (यहाँ जात व्यवस्थाका हिन्दू समूदायहरु) औपनिवेशिकताका प्रतिनिधि समाजहरु हुन् । आदिवासीहरुलाई असभ्य र अविकसित करार गर्दै सभ्यता र विकास फैलाउने नाममा राज्यका प्रतिनिधि र संरक्षित समाजहरुले बोल्ने भाषा, मान्ने धर्म फैलाउनु भनेको आधुनिक र विकसित बनाउने नाममा उपनिवेश कायम गर्नु नै हो ।

टुङ्ग्याउनी

नेपाल अहिले संघीय गणराज्य नेपालको व्यवस्थित खाका कोर्ने बेलामा छ । स्वभाविक रुपमा आदिवासीहरुले आफ्नो ऐतिहासिकता, भूमि औं प्रकृतिसंगको सामाजिक सांस्कृतिक सम्बन्ध, भाषा र माथि उल्लेखित फरकपनहरुको आधारमा संघीय प्रदेशहरु बन्नुपर्ने जिकिर जारिराखेका छन् । तर, मान्छे भनेको विवेकशील, नाफा-नोक्सानको हिसाव गर्ने आर्थिक द्रव्यपिशाचीय प्राणी हो भनेर बुझेका, पढेका थुप्रै योजनाविद, भूगोलविद, समाजशास्त्री, जनसङ्ख्याशास्त्री -अर्थशास्त्र त विषय नै भयो व्यक्तिका इच्छा, आवश्यकता, चाहना र व्यवहारको भविश्यवाणी गर्ने) हरुले भने संघीय गणराज्यीय खाकाको मूल आधार आर्थिक स्रोत र सम्भावनाहरु हुनुपर्छ भन्दै वा जनसङ्ख्याको आकारको आधारमा वकालत गरिरहेको र प्रस्तावित गरिरहेको पाइन्छ । हाम्रा यी समाजवैज्ञानिकहरुले अङ्कै अङ्क गणितको छु-मन्तर औ ज्यामितीय जादुहरुको माध्यमबाट प्रस्तुत गरेका संघीय संरचनाको विविधखाले खाकाहरु हेर्दा मलाई लाग्छ- यी खाकाहरुले आदिवासीहरुका पुर्खौँ पुर्खादेखि निरन्तर हुर्केको आदिवासीय पहिचानपरक आन्दोलनको सफाया गर्दैछन् र उनीहरुको इतिहासले कोरेका संघर्षका डोबहरु मेट्दैछन् । म आसा गर्छु समाज वैज्ञानिकहरुले सामाजिक र सांस्कृतिक भिन्नतालाई आदिवासीयतहमा बुझ्नकञ्जुस्याइँ गर्ने छैनन् र उनीहरुको खाकाहरु परिमार्जन गर्नेछन् । वरिष्ट भूगोलवेत्ता औ विशिष्ट योजनाविद् मानिएकाले फक्ताङ्लुङ -कुम्भकर्णको काखबाट निस्कने तम्बरखोलाको पानी ढलोहरुको सम्पूर्ण भौगोलिक क्षेत्र मिलाएर एउटा प्रस्तावित जिल्ला मानेर जिल्लाको नामचाहिँ अरुण जिल्ला प्रस्ताव गरेको पनि पढियो । लिम्बुवानले यसलाई षडयन्त्र ठान्ने छैन भन्न म सक्दिन । वा, यो फगत आदिवासित्व बुझिदिन नखोज्नु वा बुझ पचाइदिनुको परिणाम हो । सांस्कृतिक मानवशास्त्रीहरुले समाजको र संस्कृतिको समग्र अध्ययनका लागि उपयोग गर्ने अध्ययन विधिहरुमध्ये वंशौली गन्ने-तान्ने विधिलाई अनिवार्यरुपमा प्रयोग गर्दछन् । यस मानेमा आदिवासीहरुको पुराना व्यथा औ समस्याहरु बुझिदिने, मिथक-कथाहरु सुनिदिने र तिनको विश्लेषण सैद्धान्तिकतहसम्म बुनिदिने भरपर्दो समाज वैज्ञानिकहरु आदिवासीहरुको निमित्त सांस्कृतिक मानवशाश्त्रीहरु पनि हुन् । तर, सबै सांस्कृतिक मानवशास्त्रीहरु आदिवासीवाद र आदिवासीहरुले भोग्नुपरेको औपनिवेशिकताले थोपरेका सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, राजनीतिक समस्यालाई बुझ्ने र बुझनखोज्ने औं सहयोगी पनि हुन्छन् भनिठान्नुचाहिँ गलत हुन्छ । आधुनिक खैलाबैलायुक्त बजारको वरिष्ठ उपभोक्ता निर्माण गर्ने कुटिल अभियानमा जुटेका विकास शब्दधारी छली-विद्या मेजर गरेर मानवशास्त्री भएकाहरुले आदिवासीत्वको बारेमा चासो राख्दैनन् र बुझ्न खोज्दैनन् । आदिवासीवाद शब्दलाई दुइ हरफमा परिभाषित नगरेर नै मैले यस अवधारणाको बारेमा प्रष्ट पार्ने जमर्को गरेको हुँ । मेरो कुरा सुनेर आधुनिकतापन्थी समाजवैज्ञानिकहरुले उत्पादन गरेका धारणाहरु र आइएन्जीओ र व्यान्करहरुले ल्याएका विकासका विविध अवधारणाहरुले समेत आदिवासीहरुको पहिचानको राजनीतिक ऐहासिकता, सांस्कृतिक महत्ता र भूमिसंगको सम्बन्धलाई सम्बोधन गर्न कोशिस गर्ने रहेछन् भन्ने महसुस गर्नु'भो भने अनि आदिवासीवाद भन्ने कुरा औपनिवेशिक शासनले सिर्जना गरेको समस्याहरुलाई आदिवासित्व जीउनेहरु आफैले केलाउँदै आफ्नो पहिचानपरक आन्दोलनको मार्गचित्र आफै कोर्नपर्छ भन्ने महशुस गर्नु'भो भने मेरो उद्देश्य पूरा हुनेछ ।

हाल, कोर्नेल विश्वविद्यालय,एथका, न्युयोर्क

यस लेखमा २००८ को वर्षायाममा काठमाडौंमा नेपालका आदिवासीहरुको पहिचानपरक आन्दोलन, संघीय गणराज्य, नेपालको खाका आदि विषयमा विभिन्न मिति र स्थानमा भएका छलफलहरुमा डा.कृष्ण भट्टचन, योगेन्द्र गुरुङ, बालकृष्ण माबुहाङ, उद्धव रार्इ, डा.मुक्त तामाङ, सुरेस ढकाल, कमल फूयाल आदिसंग भएका कुराकानीहरु र विशेषतः मेरा सहपाठी मित्र जनक रार्इसंग भएका विस्तृत छलफलहरु, र चेम्जोङ वंशावली र्सार्वजनिक गरिएको अवसरमा बैरागी काइँलाले प्रमुख अतिथिको रुपमा बोल्नुभएका कुराहरुलाई समेत समेटिएको छ । यसको मूल स्वरुप किरात याक्थुङ चुम्लुङ केन्द्रीय समितिको आयोजनामा केन्द्रीय कार्यालय ललितपुरमा बोलिएको थियो । यसका लागि चुम्लुङका अध्यक्ष अर्जुन लिम्बू र महासचिव योगराज लिम्बूप्रति म आभारी छु । चुम्लुङमा मैले बोलेको कुरा रेकर्ड गर्ने मित्र रुद्र फोम्बो र पालाम मासिक पूर्णाङ्क १७ को लागि लेख्यरुपमा उतार गर्न दुःख गर्ने डीबी आङ्बुङलाई हार्दिक धन्यवाद दिन्छु । - लेखक डम्बर चेम्जोङ

सन्दर्भ स्रोतः पालाम मासिक वर्ष४, अङ्क २, पूर्णाङ्क १७, २०६५, (२००८) ५०६८