नेपाली साहित्यमा डायस्पोरा कार्यपत्रको टिप्पणी

प्रदीप कन्दङ्वा (लिम्बु)

Your load is heavy
He is very heavy
Just because he is your brother
Your brother are your pogroms (यहुदि बिरुद्ध गरिएको नरसंहार)
When you reach the doorsteps of your friends
Starts your diaspora
माथि उल्लेखित कविताका पङ्तीहरु एकजना टर्किस कवि इस्मेत ओजेलले लेखेका हुन । मात्रै यहुदी हुनुको अन्तरंग पिडा र त्यसको हृदयविदारक अनुभुती । इजरायलबाट अपदस्त भइसकेपछि जाने दोस्रो देश नभेट्टाएको एक यहुदीको आत्माकथा । जसले आफ्नै साथिको आँगनमा पुग्दा आफूलाई डायस्पोरा अनुभव गर्दछ । या उसको डायस्पोरिक जीवन त्यहींबाट सुर हुन्छ । त्यो कविताको पात्र हो ।आज चिन्ता डायस्पोरा शब्दको अर्थउपर केन्द्रित भएको छ । अर्थात हामीलाई डायस्पोरा भन्न हुन्छ कि हुँदैन । त्यसनिम्ति मनग्यै उदाहरण र परिभाषाहरु कार्यपत्रमा उल्लेख भएका छन् । कार्यपत्रको दलिल छ, जसले आफ्नो नेपाली परिचय गुमाएको छैन, प्राविधिक रुपमा होस या भावनात्मक रुपमा उसलाई कसैगरी डायस्पोरा भन्न मिल्दैन । उसलाई तत् तत् स्थान या देशको नेपाली भनिनुपर्दछ । जस्तै हङकङेली नेपाली, अमेरिकन नेपाली, या बेलायती नेपाली आदी । आज हामीलाई नेपाली डायस्पोरा भनिएकोमा कार्यपत्रको अर्थ र उदेश्य निहित छ । हङकङेली नेपाली, अमेरिकन नेपाली या अरु त्यस्तै नेपालीहरुको साहित्य कस्तो छ र हुनुपर्ने यो चिन्ताको निम्ति अरु कुनै कार्यपत्र कुर्नुपर्ने आवश्यकता टड्कारो देखिएको छ । डायस्पोराको अवधारणा अर्न्तर्गत कार्यपत्र प्रस्तोताले ६ वटा अवधारणा पेश गरेको मध्ये अन्तिमचाँहि अवधारणा अन्तर्गतको बोरामा सबै देश बाहिर बस्ने नेपाली या जो सुकै पनि खाँदिएको अनुभुत गर्न सकिन्छ । डायस्पोराको अवधारणा अन्तर्गतको उक्त बुँदाले भन्छ, खासगरी एउटै मुलुक या समान संस्कृति भएका मानिसहरुको अन्यत्रतिरको छरपस्टाई या फैलावट । यो बुँदाले देश बाहिर रहेकाहरुको कुनै हिसाबले बर्गिकरण गरेको छैन । डायस्पोराका चारवटा किसिमहरु उदाहरणको निम्ति प्रस्तुत गरिएका छन् । यो किसिमको लिस्ट अरु धेरै लामो हुनसक्ने कुरा प्रति कार्यपत्र प्रस्तोता र हामी स्वयम अनविज्ञ छैनौ जस्तो लागेको छ । नेपाली डायस्पोरा अन्तर्गतको खन्डमा बर्मामा रहेका नेपालीहरुउपर एउटा प्रश्नचिन्ह उभिएको छ । के उनीहरु नेपाल फर्कन चाहान्छन् ? यो प्रश्नको आधारमा उनीहरुलाई नेपाली डायस्पोरा भन्न हुन्छ या हुँदैन यो कुरा कार्यपत्रमा स्पष्ट छैन । तर संकेत छ, त्यो के भने हामी उनीहरुलाई चिन्दैनौ । उनिहरु बर्मेली भइसके तसर्थ त्यहाँ नेपाली डायस्पोरा छैन । त्यस्तै भुटानी नेपालीहरु जो आज जिउ ज्यान लगाएर भुटान फर्कन खोजीरहेको छ । उनीहरुको पनि उल्लेख छ तर उनीहरुलाई के भनिनु पर्दछ यो बिषयमा कार्यपत्र मौन छ । त्यस्तै भारतिय नेपालीहरु, उनीहरु आफलाई भारतिय नेपाली भन्न रचाउँछन् नेपाली डायस्पोरा होइन तर डायस्पोरा शब्दको अर्थभित्र उनीहरु पर्छन् कि पर्दैनन् यस विषयमा पनि कार्यपत्र मौन रहेको छ । अब इन्द्रबहादर रार्इ र गोविन्दराज भट्टरार्इ लगायतकाहरुको दृष्टान्तबाट बुझ्न सकिन्छ कि माथी उल्लेखित तिनै देशका नेपालीहरुलाई नेपाली डायस्पोरा भन्न नहुने जिकिर कार्यपत्र प्रस्तोताको रहेको छ । तर दुर्इ बर्षे करारमा अरब गएको एउटा नेपाली र माथी उल्लेखित तिन देशमा रहेका नेपालीहरुको स्थितिलाई एउटै चस्माले हेरीदिंदा आज नेपाली डायस्पोरा कतै पनी नरहेको कार्यपत्र प्रस्तोताको ठहर बुझ्नमा आएको छ । फेरी बुझनपर्ने अर्को करा के पनि छ भने समान मुलुक र समान संस्कृति भएकाहरुको छरपस्र्टाईलाई आधार मान्दा नेपालीहरुको आँशिंक डायस्पोरा रहेको मान्न सकिन्छ, कार्यपत्र भन्दछ तर त्यो आँशिक भनिएको डायस्पोरा कुन हो ? त्यो कार्यपत्र भन्दैन । एकप्रकारको मानसिक उल्झन पैदा गर्न पर्याप्त भइदिन्छ कार्यपत्र । यी केहि मात्र दृष्टान्तहरु जो कार्यपत्रको अभिष्टसंग अन्तर्घुलित हुनसकेको छैन । यस्ता अरु दृष्टान्तहरुलाई यहीं छाडिराखेर म अब आफ्नै केहि बिचारहरु राख्न गइरहेको छ । डायस्पोरा शब्दको अर्थको होइन तर डायस्पोरा शब्दको प्रचलनभने छैंठौ शताब्दितिर यहुदी समुदायको छरपस्टाइबाटनै सुरु भएको कुरामा कतै बिमति नरहेको जगजाहेर छ । तर अंग्रेजी भाषामा सर्बप्रथम चौधौं शताब्दितिरमात्र यो शब्दले प्रसस्ति पाएको दृष्टान्तहरु पाइएको छ । आइरिस फेमिन जसलाई हामी भन्दछौं, त्यही घटनाबाट छरपस्टिएका आइरिसहरुलाई सम्बोधन गर्न र्सबप्रथम यो शब्द प्रयोग गरिएको थियो । जो देशमा अनिकालले मच्चाएको तान्डव खप्न नसकेर अरु देशमा शरणार्थी हुन बाध्य भएका थिए । शब्द डायस्पोरालाई परिभाषित गर्ने क्रममा के पनि भनिएको छ भने, समान मुलुक र संस्कृति भएकाहरु जो जुनसकै कारणले देशबाहिर बसेको भएतापनि उ आफ्नो मुलुक फर्किन इच्छा राख्दछ र उसको मुलुकको कुनै पनि अर्थमूलक अस्तित्व बाँकिनै छ भने उसलाई डायस्पोरा भन्नुपर्दछ । यसरी हेर्दा फिजिका नेपालीहरु, अथवा मलेसियाका नेपालीहरुलाई डायस्पोरा भनिरहन आवश्यक छैन । जसलो आफ्नो परिचय त्यहाँको मूलप्रवाहमा मिलाइसक्यो र आफू नेपाली हुँ भन्ने कुरा भूलिसक्यो । यद्यपी कुनै दिन उसको इतिहाँसमा उसको मूलथलो नेपाल हो भन्ने कुरा उसले एक फिजियन या मलेसियन भएर पढ्न सक्छ जस्तो आज हामी हाम्रो मूलथलो खोज्दै जाँदा बेबिलोन सम्म पगेका छौं । तर बेबिलोनसंग हाम्रो इतिहास सम्बद्ध नाता मात्र छ । हामी त्यहाँ फर्कने कुरा कदाचित सोच्न सक्दैनौ । यसरी हामी अर्थात नेपालका आदिबासीहरु बेबिलोनको डायस्पोरा होइनौ । त्यसैगरी नेपालका आर्यनहरु पनि हिन्दुस्तान, मध्य एसिया या अरु कतैका डायस्पोरा होइनन् न त आज कोहि अमेरिकिले आफू युरोपको डायस्पोरा भएको सोच्दछ । यसरी उसको मुलुकसँगको नाता कुनै पनि अर्थमा टुटिसकेपछि मात्र उ त्यो देशको डायस्पोरा रहँदैन । मैले बुझेको डायस्पोराको परिभाषाले यसै भन्दछ । आफ्नो मुलुकबाट थातथालो छाडेर हिंडेको कोही पनि जो प्राविधिकरुपमासमेत आफ्नो मुलुकबाट लघारिएको छ भनेपनि उसको आफ्नो मुलुकसँगको साइनो टुटिसकेको भन्न सकिदैन तसर्थ आज नेपालको घर जग्गा बेचेर बेलायतमा घर किन्ने लाहुरे र हङकङमा आइडिमा आएको नेपालीबिच प्रबिधिक भिन्नतामात्र छ भावनात्मकरुमा उ नेपालसँग एकैप्रकारले अटुटरुपमा जोडिरहेकै छ । तर्सथ हामी डायस्पोरा नहुनुको प्रमाण हामीसंग भएको नेपाली नागरिकता र पासपोर्टमात्र पर्याप्त नहुनसक्दछ र डायस्पोरा हुनुको पछाडि हामीले हाम्रो मुलुकको नागरिकता गुमाउनुमात्र पनि पर्याप्त कारण नहुनसक्दछ । कार्यपत्रको शिर्षक नेपाली साहित्यमा डायस्पोरा रहेको भएता पनि यसको अभिष्टभने केबल हामीलाई डायस्पोरा भनिनु हुन्छ कि हुँदैन भन्ने कुरासम्ममात्र सिमित रहेकोले नेपाल बाहिर बस्ने नेपाली अर्थात डायस्पोरिक नेपाली साहित्यको चर्चा यहाँ सुहाउन सकेन ।
समाप्त