लिम्बू संस्कृति धाननाचः-

शम्भु प्रर्साई

विशेष गरेर मेला बजार चाडबाड र खुशीयालीमा लिम्बू समुदायका युवक युवती मिलेर एकले अर्काको हात समाई गोलाकार भएर "पालाम" -लिम्बू भाषाको गीत) गाउँदै नाचिने नाचलाई धाननाच भनिन्छ । यो नाच लिम्बू समुदायको लोकप्रिय संस्कृति हो । लिम्बू जाति बाहेक र्राई गुरुङले पनि बिस्तारै यो संस्कृति सिकेका थिए तर हिजोआज यो चलन हराउँदै गएको छ । मङ्सिरमा धान र्झार्न दाइँ गर्ने वा गोरु घुमाउने चलन उहिले थिएन । त्यसैले गाउँघरका युवकयुवती भेला भएर पराल माड्ने गर्दथे । त्यतिबेला अल्छी लाग्ने भएकाले गीत गाउँदै हात समाएर परालमाथि नाच्ने उपmने चलन थियो त्यही चलन पछि आएर धाननाचको नामले विकसित भएको हो भन्ने किंवदन्ती छ । यतिबेला दौरा सुरुवालमा सजिएर कम्मरमा खुकुरी भिरेका लोग्ने मानिस र चौबन्दी फरियामा शिरफूल र ढुङ्रीले सजिएका महिलाले पालाम गाउँदै नाचिने यो नाच निकै आकर्ष देखिन्छ । तरुनी तन्नेरीहरूले लय हाली पालाम गाएर धान नाचे पछि हार्ने पक्षले जित्ने पक्षले भनेको मान्नुपर्ने चलन भएकाले कतिपयको त धान नाचबाट नै विवाह हुने गर्दथ्यो तर हिजो आज यस्तो हुँदैन । लिम्बू समुदायमा धान नाचलाई माया पिरती गाँस्ने अवसरको रूपमा लिइन्छ । थुकिम्मा गाविस १ का ६५ वषर्ीय रनहाङ एभेङ -लिम्बू) भन्नुहुन्छ- मैले पनि धान नाचेर नै पुसे मेला -स्थानीय मेलाबजार) बाट श्रीमती ल्याएको हुँ । अझै रहर मेटिएको छैन तर के गर्नु अब त पाको पनि भइयो चलन पनि हरायो । लिम्बू समुयदायका मानिसलाई मात्र नभएर क्षेत्री बाहुनलाई पनि मनपर्ने यो संस्कृति हिजोआज हराउँदै गएकोमा स्थानीय बासी दुखित भएको आभास हुन्छ ।

च्याभु्रङनाचः-

च्याभु्रङनाच पनि लिम्बू समुदायका मानिसले मात्र नाच्ने गर्दछन् । मादल आकारको ठूलो बाजालाई घाँटीमा भिरेर हात तथा खुट्टा र बाजाको तालमा नाचिने यो नाचमा गीतभन्दा हात खुट्टाको इशारा बढी बुझनुपर्ने हुन्छ । च्याभु्रङनाच दुइ वा दुइभन्दा बढी मानिस भेला भई नाच्ने गरिन्छ । हात र गोडाको इशारामा नै एक अर्काको कुरा बुझनु यो नाचको अनौठो विशेषता हो । याक्थुङ कलाकार सङ्घ जिल्ला शाखा ताप्लेजुङका अध्यक्ष गणेश सेनेहाङका अनुसार यो नाच चाडबाड र खुशीयालीमा नाच्ने गरिन्छ । एक किंवदन्ती अनुसार शोकमा परेका मानिसहरूको मन बहलाउन यो नाच नाच्ने चलन थियो । तर, पछिल्ला दिनमा संस्कृति विकृत भएर खुशीयालीमा समेत नाच्ने गरिएको जिल्ला विकास समितिका पर्ूव क्षेत्रीय सदस्य दिलकुमार लिम्बू बताउनुहुन्छ । केही वर्षअघिसम्म विवाह तथा चाडबाडमा खुब रमाइलोका साथ नाचिने च्याभु्रङनाच हिजो आज नाचेको देख्न कमै पाइन्छ । पश्चिमा संस्कृतिको प्रभाव र मौलिक संस्कृतिको संरक्षणमा स्वय् लिम्बू समुदायले नै चासो नदेखाएका कारण यो नाच पनि लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेको टिप्पणी उहाँको छ । यो नाच नाच्दा दौरा सुरुवाल र इस्टकोटमा सजिएका लिम्बू समुदायका लोग्ने मानिसले फूलको माला लगाएर च्याभु्रङ ठोक्दै आँगन वा खुला भागमा उप्रिmदा नाच निक्कै आकर्ष देखिन्थ्यो भन्दै समाज सेवी गणेश लिम्बू हिजोआज यस्तो नाच देख्न छाडिएको बताउनुहुन्छ ।

विजुवानाचः-

लिम्बू समुदायमा भूत प्रेत भगाउन विजुवानाच नचाइने गरिन्छ । यो जातिमा कुनै मानिसको भीरबाट लडेर, सुत्केरी हुन नसकेर वा झुण्डिएर अकालमा मृत्यु भयो भने त्यस्ता मानिसको मृत आत्माले चिरशान्ति पाओस् भनेर विजुवा नचाइने गरेको हो । अकालमै मर्ने मानिस र्स्वर्ग जान नसकेर नरकमानै बास हुन्छ भन्ने धार्मिक विश्वास यस समुदायमा रहेको छ । त्यसैले मृत्युपश्चात् र्स्वर्ग जाने बाटो खुलोस् भनेर यो नाच नचाउने चलन रहिआएको छ । अकालमै मर्ने मानिस र्स्वर्ग जान पाएनन् भने तिनीहरूको आत्माले आफन्त र नाता गोतामा भूतप्रेत भई दुःख दिन्छन् भन्ने विश्वास यो समुदायमा छ । त्यसैले लिम्बूका पुजारी फेदाङवाद्वारा विजुवा नाच नाचेर भूतप्रेतलाई बाटो छेकी मुन्धुमद्वारा र्स्वर्ग पठाउने धार्मिक मान्यता अनुरूप विजुवानाच नचाइने गरेको हो । कुखुराको प्वाखलाई पगरी बनाएर टाउकोमा लगाई र्झका वा कासको थाललाई ठोक्दै रुद्राक्ष, घण्ट र कौडीको माला भिरेर शरीरमा कम्प दिदै दर्ुइ वा दर्ुइ भन्दा बढी येवासाम्वा -पुजारी) हरू भेला भएर नाचिने यो नाच साँचिकै आकर्ष देखिन्छ । एक किंवदन्ती अनुसार आदिम कालमा अकाल मृत्यु भएकाहरूको आत्मा चील बनेर उड्न थाल्यो र त्यस चीलले आसपासमा रहेका गाउँका जिउँदा मानिसलाई समेत आक्रमण गरेर मार्न थालेपछि चीलको बिगबिगीले सारा गाउँ नै त्रसित बन्न पुग्यो । सोही समस्यालाई नियन्त्रण गर्न लिम्बू जातिमा लेमुहाङ, येच्छाहाङ नामक एक विजुवाको उत्पत्ति भयो । आफै उत्पत्ति भएका कारण उसको नाम लिम्बू भाषामा लेमुहाङ राखियो । ऊसँग प्रेतआत्माको असहृय स्थितिलाई नियन्त्रण गर्ने र चील बनेर उडेको प्रेत आत्मालाई कुखुराको प्वाँख लगाएर आफू पनि उडेर खेद्न सक्ने शक्ति थियो । त्यसरी विजुवाले चीललाई खेद्दा चील माछा बनेर पानीमा पसेको थियो । विजुवा पनि माछा खाने प्राणी बनेर त्यसलाई लखेटिनै रहृयो । त्यसरी विजुवाले लखेटेपछि गाउँमा शान्ति छाएको थियो र त्यही बेलादेखि मृत आत्माले समाजमा दुःख नदिऊन् भनेर यो नाच नचाउने गरिन्छ तर हिजोआज धार्मिक कार्यप्रति जनचासो कम हुँदै गएको र तान्त्रिक विद्याको कमी हुँदै गएकाले यो पहाडी जिल्ला विजुवानाच पनि लोप हुँदै गएको हो भन्ने भनाइ विज्ञहरूको छ ।