राज्यको चरित्र र आदिवासी पहिचान

डम्बर चेमजोङ

साविक लिम्बुवान, हाल धनकुटा जिल्लाको दक्षिणपूर्वी सीमामा राजारानी नामको ठाउँ छ । यो सानो उपत्यकाको सुन्दरता यहाँका दुईवटा पोखरी वा धाप सिमसारले दिन्छन् । यी धापहरू दक्षिणतिर मोरङको गछिया, खोर्सानेतिर बगिजाने खदमखोलाको शिर हुन् । राजारानीको उत्तरतर्फ पानी पोखिए तम्बर खोलातिर बग्छ, दक्षिणतिर पोखिए मोरङ पुग्छ । राजारानीले साविक लिम्बुवानको चौबीस र मिकलुङ थुमलाई छुट्याउँथ्यो भने पञ्चायती व्यवस्थादेखि धनकुटा र मोरङ जिल्ला छुट्याउन थालेको हो । त्यसो त मोरङ जिल्लाको उत्तरी भेगका दसवटा गाविस साविक लिम्बुवानको मिकलुङ थुम थियो । समग्र गाविस क्षेत्रलाई बुझाउने यो ‘राजारानी’ नाउँको कुनै ठाउँविशेष भने पहिले थिएन । शैक्षिक एवं प्रशासनिक भवनहरू, हुलाक, खुद्रा तथा चियापसल भएको सानो स्थानलाई हाल राजारानी बुझिन्छ । लिम्बू-बहुल यस क्षेत्रमा खस नेपाली भाषीहरूलाई उच्चारण गर्न र लेख्न सहज लाग्ने राजारानी भन्ने नाउँ कसरी कहिले रह्यो भन्ने खोजी गर्दा लिम्बू बूढापाकाहरूले पुरानो नापीमा वा उहिले नक्साङ्कन गर्न आउने सरकारी डोरहरूले नामकरण गरिदिएको स्मरण गर्छन् ।
म यहाँ नेपाल राज्य निर्माणका क्रममा कसरी खसभाषी कर्मचारीले बुझ्ने र तिनको समाज र राज्य संयन्त्रका निमित्त सुहाउँदो र बुझिने किसिमले स्थान विशेषको नामकरण भएका छन् भन्ने उठान गर्न चाहन्छु । साथै, राज्य र यसका सञ्चालकहरूका सजिलोका लागि नाम परिवर्तन गर्ने क्रमले आदिवासीको भाषाका सांस्कृतिक महत्ता र अर्थसहितको नामहरू भने विस्थापित हुन्छन् र आदिवासीको पहिचान क्रमशः नामेट हुन्छ भन्ने जिकिर गर्छु । एकातिर राज्य सञ्चालकका निमित्त यस्तो नाम परिवर्तन स्वाभाविक, सुहाउँदो र वोधगम्य हुन्छ भने अर्कातिर आदिवासीका लागि भने गैरऐतिहासिक, असांस्कृतिक र अवोधगम्य हुन्छ । त्यसैले आजसम्मको राज्य निर्माणको प्रक्रिया आदिवासीका निमित्त उपनिवेशवादी छ । यस्तो उपनिवेशवादी चरित्रको राज्य संरचनावाट मुक्त हुँदै कसरी नयाँ खाले राज्य संरचनाको निर्माण गर्ने ? यो सबैभन्दा अहम् सवाल हो । जेम्स स्कट, जोन तेहरानियन र जेरेमी म्याथिअस (२००२: ६) ले ‘द प्रडक्सन अफ लिगल आइडेन्टिटिज’ मा लेखेका छन् : ‘नामहरूले पहिचानहरू, सांस्कृतिक सम्बद्घताहरू र ऐतिहासिकताहरूको निक्र्योल गर्न मुख्य भूमिका खेल्छन्, नामहरूले नै जनसमूहलाई फुटाउन/जुटाउन सक्छन् । नामहरूले विचार/ज्ञान अनि सत्ता सञ्चालनसँग सम्बद्घ अभिन्न प्रक्रियालाई प्रतिनिधित्व गर्छन् ।’ विगतमा नेपाल राज्य बन्ने प्रक्रिया ‘अन्य’ स्थान र जनसमुदायहरूको नयाँ नामकरण गर्दै अघि बढेको हो ।
छलफलमा प्रस्तुत खसभाषीय ‘राजारानी’ नामले विस्थापित गरेको लिम्बू भाषाका दुई गाउँ मावरक र पावारक हुन् । लिम्बू भाषामा मावारक भनेको-मा = आमा/स्त्री, वारक = पोखरी हो । त्यसैगरी पावारक भनेको- पा = बा/पुरुष, वारक = पोखरी हो । यसरी पावारक र मावारकले शाब्दिक अर्थमा क्रमशः स्त्री-पोखरी र पुरुष-पोखरी बुझाउँछ । यी शब्दको सांस्कृतिक, मिथकीय र मुन्धुमसंगत अर्थ प्रस्ट्याउन यहाँ ठाउँ छैन । दुईवटै पोखरीका पश्चिमी भित्ता/पानीढलोमा मावरक र पावरक गाउँहरू छन् । यी पोखरीबाट निकास हुने पानीको दोभान नजिक पूर्वी भित्तामा सिङगेम्वा (सिङ = रूख, केम्बा = अग्लो, लामो) गाउँ छ । मावरक पोखरीको पूर्वमा साम्भेवा गाउँ छ । ‘साम्भेवा’- लिम्बू भाषामा साम्भेक (चिउरा) को अर्थ ‘चिउरा कुट्ने धान फलाउने’ भन्ने हुन्छ । त्यसरी नै माथि डाँडामा रहेको गाउँको नाम नांगी हो जसको अर्थ हिउँ (नाङ) पर्ने (केधाबा)भन्ने हुन्छ ।
उल्लिखित लिम्बू गाउँहरूको नामकरणको प्रसंग लिम्बू, याक्थुम्बाहरूको बसोवासको ऐतिहासिकतासँग छ । यस्ता नामहरूको सान्दर्भिकता लिम्बूहरूको सामाजिक, सांस्कृतिक, भाषिक जीवन तथा धार्मिक पूजा-आजासँग हुन्छ । यिनको प्रसंग मुन्धुममा आउँछ र लिम्बूहरूका पुर्खाले प्रथमतः आवाद गरेका इतिहास मुन्धुमहरूले अथ्र्याउँछन् । तर लिम्बूका इतिहास बोक्ने पावरक र मावरकजस्ता ऐतिहासिक, सांस्कृतिक नामहरू गुरु गोरखनाथको ‘जुन-जुन भूभागमा पाइला टेक्छौं ती सवै तिम्रो होला’ भन्ने वरदान पाएका पृथ्वीनारायण शाहले रोपेका राज्यको बिरुवा हुर्कंदै जाँदा ‘राजा-रानी’ ले विस्थापित गर्न खोज्छ ।
यसरी राज्य ‘विकसित’, ‘आधुनिक’ र ‘सवल’ हुँदै जाँदा प्रशासनको वा राज्यको, नक्सामा ‘राजा-रानी’ मात्र देखिन्छ, जुन लिम्बू संस्कृतिमा, मुन्धुममा भेटिँदैन । ‘राजारानी’ लिम्बूको नेपाली नागरिकताको प्रमाण- पत्रमा, राहदानीपत्रमा, जग्गाधनी पुर्जामा हुन्छ । राज्यको प्रभुत्व/हैकमलाई आत्मसात् गरिसकेका चिन्तन/मानसिक संरचनाहरूमा पनि ‘राजारानी’ को स्थान नाम विशेष र राजनीति विशेषले यति साह्रो पकड जमाउँछ, मानौं यी लिम्बू गाउँहरूको इतिहास ‘राजारानी’ कै रूपमा र राजारानीकै नाममा सुरु भएको हो । यसरी राज्यको प्रशासनिक प्रभाव र दबाबमा स्थान विशेषको नामहरू फेरिन्छन् र राज्य निर्माणकै प्रभुत्व र हैकमका परिणामस्वरूप ऐतिहासिक रूपमा ‘लिम्बुवान, मिकलुङ थुम, नांगी गाउँ बस्ने मुकुम चेम्जोङ’ हुनुपर्ने व्यक्तिहरू राज्यप्रदत्त नागरिकताको प्रमाणपत्रमा ‘जिल्ला धनकुटा, राजारानी गाविस वडा नं. १ बस्ने अग्निप्रसाद सुब्बा’ हुन्छन् । गाउँहरू प्रशासनिक र राजनीतिक प्रयोजनका लागि वडा नम्बरहरूमा परिणत हुन्छन् । स्थानीय लिम्बुहरूबीचको नातागोता, मर्दा-पर्दा, विवाह, सामूहिक पूजा-आजाजस्ता सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक कार्यकलापमा मावरक, पावरक, साम्भेवा, सिङगेम्बा नामहरू नै प्रयोग हुन्छन् । तर प्रशासनिक तथा राजनीतिक प्रयोजनका लागि भने तिनै व्यक्तिहरूले वडा नम्बरको प्रतिनिधित्व गर्ने व्यवस्थामा फेरिँदै जान्छ । यसरी राज्यले आदिवासीहरूको सामूहिक तथा वैयक्तिक पहिचानको नामेट गर्दै राज्य सञ्चालकहरू सुहाउँदो बुझ्दो पहिचान स्थापित गर्दै लगेको देखिन्छ । राज्यको परिभाषा र भूमिकालाई पुनःसंरचना गर्ने भनिरहँदा यस्ता कुरा बुझ्नुपर्छ । मेरा स्कुले भतिजहरूले लिएको राहदानी पत्रको पेसा महलमा ‘लेबरर’ वा श्रमिक उल्लेख रहेछ । विद्यार्थीले राहदानी लिँदा पेसा ‘लेबरर’ हुनु भनेको राज्यले व्यक्तिको पहिचान कसरी ख्यालख्यालमा परिवर्तन गरिदिन्छ भन्ने प्रमाण हो । राज्य संयन्त्रले बनाएको विभिन्न खाले निवेदन फारमका महलहरूले व्यक्तिका सांस्कृतिक, सामाजिक, भाषिक, धार्मिक पहिचान नामेट पार्छन् । त्यस्ता कुरामा ध्यान दिनपर्छ भनेर आदिवासी हौं भन्ने, आदिवासीका पहिचानको वकालत गर्नेले समेत हेक्का राखिँदैन । अझ, ‘अन्य’ हरूको पहिचान पनि राज्य सञ्चालकहरू वा खसभाषीहरूले बुझ्ने र हिन्दु धार्मिक जातीय संस्कार सुहाउँदो हुँदै जानुपर्छ भन्ने संरचनात्मक चिन्तन भत्कन जरुरी छ ।
विश्व राजनीतिमा विगत तीस-चालीस वर्ष यता सबैभन्दा बढी हलचल पहिचानमुखी आन्दोलनले ल्याएको छ । आदिवासीहरूको राष्ट्रियता, भूमिसँगको अविच्छिन्नता र पहिचान सम्बद्घ आन्दोलनहरूले विभिन्न राजनीतिक सिद्घान्तहरूलाई सुधि्रन बाध्य बनाइरहेको राजनीतिक युगमा हामी छौं । नामकरण र पहिचान परिवर्तनको उल्लिखित प्रसंग लिम्बूहरूको सन्दर्भमा प्रस्तुत गरिए तापनि अन्य आदिवासीहरूमा पनि यही लागू हुन्छ । अहिले नेपाल राज्य पुनःसंरचना गर्ने क्रममा छ र यसका लागि संघीयताको आधार तय गर्न छलफलहरू चलिरहेका छन् । आशा गरौं, आदिवासीहरूको थात-थलोमा संघीय गणराज्यको स्थापना गर्दा पहिचानको सिद्घान्त प्रमुख आधारको रूपमा आउनेछ । यहाँ प्रस्तुत समस्या धेरैलाई झिनोमसिनो लाग्न सक्छ । तर डढेलोको सुरुवात झिनो त्यान्द्रो सल्केरै हुन्छ ।

dambar.chemjong@gmail.com

कान्तिपुर दैनिक, श्रावण २५, २०६६ बाट साभार