नारायणहिटी संग्रहालयको स्वरूप

ज्ञानमणि नेपाल
भीमसेन थापाले सैन्यशिविर छाउनी बनाएको क्षेत्रमा पुरानै घरमा जुद्वशमशेरले एउटा म्युजियम खोलेका थिए । त्यसबेला खुकुरी-तरवार लिएर युद्ध गर्ने वीर भनेर परिचित नेपालीको महत्त्व आकर्षा बढाउन एकीकरणताका देश-विदेशका विभिन्न राज्यबाट जितेर ल्याएका हतियारकै प्रचुरता रह्यो, केही विशिष्ट वस्तु नगण्यमात्रामा राखिएका भए पनि । त्यसैबेला चासो गरेर खोजीमेली गरेको भए राणादरबारमा अरू भारदारका र अन्यत्र विभिन्न ठाउमा त्यसै छरपष्ट भएका अमूल्य वस्तु, विभिन्न ऐतिहासिक दस्तावेज, मूर्ति, थाङ्काचित्र अनगिन्ती पाइने थिए । पछि बाहिरका र स्रि्रौनगढका केही मूर्ति संकलन गरी मूर्ति संग्रहालय बनाइए पनि त्यो अधूरै छ ।
वसन्तपुर दरबारलाई मुद्रा संग्रहालय नाम दिए पनि त्यस्तो आकर्षायुक्त भएन । पाटन दरबारलाई मूर्ति संग्रहालय भने पनि यो नाममात्रको छ । नेपालका मूर्ति र पुरातात्विक वस्तुको सुरक्षा सर्म्बर्द्धन हुनु परै रह्यो । पुरातात्विक स्थलको उत्खनन व्यापक रूपले हुनसकेको छैन । काठमाडौं प्राचीनतम सहर हो । यसमा उत्खनन हुने क्षेत्र धेरै छन्, तापनि अव्यवस्थित सहरीकरणले त्यो असम्भवजस्तै भएको छ । कपिलवस्तुमा केही उत्खनन भए पनि सुरक्षाको समस्या ठूलो छ । पञ्चायतकालभरि भूमिगत गिरोहका नामले चर्चित माफिया समूहद्वारा मूर्ति अन्य अमूल्य वस्तु, दस्तावेज र वन्यजन्तुका अप्राप्य आखेटोपहारको चोरी निकासीको अवैध धन्दा गुप्त रूपले सञ्चालित भइरह्यो । यसरी देशको ठूलो सांस्कृतिक क्ष्ति भयो । पछि कतिपय मूर्ति विदेशबाट फर्काइएका छाउनीको म्युजियममा राखिएका छन् । हाम्रा हराएका मूर्तिको परिचय भनी एक मूर्तिविज्ञले सयौं मूर्तिको विवरण प्रकाश गरेका छन् ।
यस्ता ऐतिहासिक सांस्कृतिक वस्तु खोज्ने, फिर्ता ल्याउने, सुरक्षित गर्ने अभिभारा नारायणहिटी बृहत् संग्रहालयको काधमा छ । यस्तो काम तदारुकतासाथ सरकारतर्फाट गरी-गर्राई यस संग्रहालयलाई भरिपूण पार्ने प्रयत्न हुनुपर्छ । डोल्पाबाट चोरी निकासी भएका बौद्ध गुम्बाका मूर्ति भोटबाट फर्काई ल्याएको विवरण भर्खरै आएको हो ।
भक्तपुर दरबारलाई चित्र संग्रहालयको नाममात्र दिइएको छ । पुराना चित्रको संग्रह खोजी खबर उत्साहबर्द्धक भएन । भक्तपुरकै एक चित्रावलीको विरह लाग्ने दृश्यले मेरो चित्त पोलेको हुदा यो प्रसङ्ग उल्लेख गर्न चाहन्छु । यद्यपि अति गोप्य कोठामा रहेको चित्रावली त्यस संग्रहालय मातहत छैन । अति
पुरानो तलेजु मन्दिरको चोक भित्री तलाको एक लामो कोठाको भित्तामा स्रि्रौनगढका राजादेखि भक्तपुरका भूपतिन्द्र मल्लसम्म राजाका सजीव चित्र लहरै भित्तामा कु“दिएका रहेछन् । दुभाग्य, पछि त्यस कोठाको उत्तर तल दलानमा भान्सा बनेछ । दुला त छैनन्, भित्तामा कालान्तरमा कालिमा छाएर ती अप्राप्य
अमूल्य सांस्कृतिक चित्रका आकृति छ्याप्पै छोपिए । विदेशिने त विदेशि गए, रहेकाको गति यस्तो, कतिको यस्तै बेहाल छ ।
धनकुटा संग्रहालय, पृथ्वी संग्रहालय, कपिलवस्तु संग्रहालय आदि क्षेत्रीय संग्रहालय पनि छन् । तिनको चहक छैन । कपिलवस्तु संग्रहालय त झन् पुरातात्विक वस्तुले सजिसजाउ चहलपहलपूण हुनुपर्ने थियो । खुलेको छ-छैन थाहा हुन्न । सामान कति सुरक्षित होलान्, भन्न सकिन्न । पुरातात्विक वस्तु संग्रह गर्ने स्थल भनेर मुस्ताङमा पाइएका प्राचीन सामान पनि राखिएका रहेछन्, तर तिनको पहिचान खुलाइएको छैन ।
नारायणहिटी संग्रहालय कस्तो बन्ला भन्ने आमचासो छ । केही वर्षेखि मेरा मनमा लागेको यस संग्रहालयको सामान्य प्रारूपको स्वरूप संक्षेपमा यहा“ चित्रण गर्छु । यस संग्रहालय भवनको सुरक्षित मूलकोठामा अब कतै देख्न पनि नपाइने र नबन्ने पनि राजचिह्न श्रीपेच, सिंहासन, छत्र, दण्ड, चवर रहनुपर्छ । राजाले लाउने राजषि पोसाक, उनले पाएका विभूषण, तक्मा, उपहारका सामान एवं रानी, युवराज, युवराज्ञीहरूका शिरपगरी राजषि पोसाक र अरू रत्नजडित गरगहना र उनले पाएका तक्मा, उपहार पहिले-पहिलेका अन्य राजा-राजपरिवारका त्यस्तै रत्नजडित गरगहना परपोसाक रहनुपर्छ । दरबारभित्र रहेका पुराना जो बेच्न वा हिनामिना गर्नै नहुने सांस्कृतिक किम्मती वस्तु र अन्य राजा-राजपरिवारले उपयोग गरेका विशेष चिज, सवारी साधन जस्तो- डोली, तामदान, पालकी, विशेष प्रकारका साइकल, मोटर आदि सजावटका सामान, विशेष प्रकारका विस्तरा-पलङ-खाट, बाकस-दराज, पुराना चित्र, नया तस्वीर, सुनचादीका पूजाका भाडाबर्तन, सुनचादीका भाडाकुडा-थाल-कचौरा रहनुपर्छ । दरबारले चलाएका जे-जे चिजवस्तु संग्रहालयलाई सुहाउने हुन्छन्, ती सबै त्यहा रहनुपर्छ ।
अरू ऐतिहासिक सांस्कृतिक सम्पदा जस्तै- जैसीकोठादेखि परराष्ट्र सम्बन्धका सबै गोप्य दस्तावेज, मुख्यतः दरबारमा रहेका लालबाकस, प्रकाशित ग्रन्थका पुस्तकालय, पाण्डुलिपिको संग्रहका अभिलेख, छुट्टाछुट्टै भवन, कक्ष, बाकसमा सजाएर सुरक्षित राख्ने व्यवस्था हुनुपर्छ । दरबारभित्रका सामग्री कति उपलब्ध हुनेहुन्, त्यसको लेखाजोखा भएको छैन । पहिले भए नेपाल सरकारको हात माथि पथ्र्यो, अब त त्यहाका दरबारका कर्मचारीको निर्भर भो । सामग्री हस्तान्तर गरी लिने सरकारी अधिकृत र विशेषज्ञका लागि यो कार्य चुनौतीपूण छ ।
साढे दुइ सय वर्षेखि सञ्चित दरबारका भण्डार, बाहिरी-भित्री सबै खुलस्त रूपले राष्ट्रलाई र्समर्पण गर्ने उदार भावनाले खुसीसाथ दरबारको सा“चो समाएर बसेका दरबारिया अधिकारीले सुम्पिदिनुपर्छ । दरबारका धेरै भवन, कक्ष, कोठा, पुराना रत्नजडित दर्शनीय वस्तु, गरगहनाले सजिसजाउ भरिपूण हुनन् ।
यदरबारक्षेत्र ऐतिहासिक सांस्कृतिक स्थल पनि हो । यसको गिर्दा, बाहिर्रर् इशानमा प्राचीन राजा मानदेवले र उनकी रानीले स्थापना गरेका विक्रान्त मूर्ति, महादेव मूर्ति, पारीको सरस्वती मूर्ति मन्दिर र भित्रको नारायणस्थान र धाराको कथाले पनि यसको ऐतिहासिक महत्त्व दर्शाउछ । राजनपत्तनबाट बनेको लाजिम्पाट नामले पनि पुरानो राजपुरको सम्भावना हुन्छ । अहिले यसको पूवतिर नेपालका प्रसिद्ध देवदेवी मन्दिर स्थापना गरिदिए यसमा धार्मिकजनको भेराइचो बढ्नेछ । उत्तरतर्फनिङ्मापा क्यागुत्पा शाक्यप्पा डुक्पा आदि रातो टोपी, पहेलो टोपी, कालो टोपीवाला सम्प्रदायका बौद्ध गुम्बा बनाई हिमाली भेगका असुरक्षित रहेका तिब्बती पुस्तक पात्रा र बौद्घ बोधिसत्व तारादेवीका मूर्ति ल्याएर सजाएर राख्ने । पहाड, तर्राई भेगका जातजातिले मानेका-पुजेका गैडु गोसाइ वायुका थान, मस्टा बाह्रमण्डली आदि कुलायन थान, चण्डी थान, महाराजी थान, तिनमा चढाउने वस्तु फूलघोडा आदि सिरुवामा पुजिने कुलथान आदि राख्न सकिन्छ । अर्को विशाल भवनमा हिमाल, पहाड, तर्राईमा बसेका राज्यभरका जातजातिको छुट्टाछुट्टै दुरुस्त अनुहारका मूर्ति बनाई तिनले लाउने सबै प्रकारका परपोसाक, उपयोग गर्ने सामान र सांस्कृतिक वस्तु सजाएर राख्ने र जातजातिको संस्कृति दर्शाउने सामानका संग्रहालय राख्ने । लङ मिलाएर नृत्य संगीत वाद्यशाला छुट्टाछुट्टै निर्माण गर्ने र तिनमा भरतनाट्य शास्त्रीय संगीत चर्यानृत्य, चर्यागीत, नेपालमा चलेका धाननाच, थारू, मैथिली, अवधी, भोजपुरी नृत्य संगीत वाद्यहरूको नित्य अभ्यास गराउने तथा दर्शकलाई दैनिक प्रदर्शन पनि गर्ने । नेपालमा चलेका बाजा नायखिम -नैयरबाजा) गुजराती बाजा, पञ्चैबाजा, नौमती आदि सुषिर ताल बाजाहरू संग्रह गर्ने । प्रज्ञा-प्रतिष्ठान र भद्रकालीमा केही बाजाको संग्रह छ जसको परिचयसाथ वर्गीकरण छैन । हाम्रा देशमा चलेका पुराना मनोरञ्जनका साधन खेलकुद प्रदर्शनमा ल्याउने र त्यस्ता नृत्य खेल अभ्यास पनि गराइरहने ।
नेपालमा पाइने पुतली लगायतका वन्यजन्तु र वनस्पतिका नमुना, पशुपक्षीका हाडछाला जोडेर दुरुस्त पारेका स्वरूप रहेको प्राकृतिक विज्ञान संग्रहालय पनि स्वयम्भूमा छ । दरबारमा पाइने आशा गरिएका आखेटोपहार विशिष्ट किसिमका हुने निश्चितै छ । एउटा संग्रहालयलाई पुग्ने आखेटोपहारका सामान दरबारमै भण्डार गरिएका छन् । यी सबैलाई संकलन र पहिचान गरी पाएसम्म तिनको इतिहाससमेत खोजी राख्ने । ती हात्तीका हाड-दात, बाघका छाला-दाह्रा-हाड, गौरीगाई, जरायो, बराठका सिङ, गैंडाका खाग र विभिन्न खालका मृगचर्म, भालुका छाला, ओतका छाला छुट्टै प्राकृतिक विज्ञान भवनकक्षमा सजाएर राख्ने । देशका अति दुलभ वनस्पति र वनऔषधीका नमुना पनि राख्नसके यसको महत्त्व विदेशमा समेत बढ्नेछ ।
नारायणहिटी बृहत् राष्ट्रिय संग्रहालयलाई विशाल सुन्दर आकर्षाक बनाउनु त छदैछ, यसले अन्य संग्रहालयलाई पनि संघटित समृद्ध र सुचारु बनाउ“दै लैजानु आवश्यक छ । संग्रहालयको प्राङ्गणमा एउटा विशाल स्तम्भ खडा गरी त्यसमा संग्रहालयको प्रशस्ति र परिचय कुदी खडा गर्ने । नेपालको र्सवाङ्गीण नक्सा र लिखित परिचय भित्र रहने छन् । बाहिर सिङ्गमरमरको वा पत्थरको एउटा विशालकाय करिब ३०-४० मिटर लम्मा, १०-१५ मिटर चौडाको सजीव त्रिआयामिक नक्सा कु“देर त्यसमा हिमाल, पहाड, तर्राई, नदीनाला, तालतलैया, भीरपाखा, पर्वत, वनजंगल, गाउघर, बस्ती जस्ताको तस्तै उतारी स्थान, नाम र उचाइसमेत उल्लेख गरेर राख्ने । जे भएर पनि राष्ट्रिय संग्रहालय पसेपछि नेपालबारे जस्तै अनभिज्ञ मान्छे वा विदेशी पर्यटक पनि राष्ट्र भनेको यस्तो रहेछ भनेर मनमा राखेर देशको परिचय पाएर निस्कन सकोस् ।
यसलाई चाहिने खर्च वीरेन्द्र वंशकै सम्पत्तिको ट्रस्टको केही अंशबाटै जति पनि पुग्नेछ । यसमा गरिने लगानी त्यसै खेर जाने छैन । यसबाट हुने आयआर्जनले यसमा भएको लगानी पहिलो १० वर्षभत्रै उठिसक्नेछ । यसबाहेक संग्रहालय न पर्यटकको अनिवार्य गन्तव्यस्थल बन्नगई विदेशी तथा स्वदेशी पनि बौद्धिक र भौतिक रूपले भरपुर लाभान्वित बन्ने छन् ।