कृष्णप्रसाद भूसाल
बढ्दो जनसङ्ख्या र वनविनाशसँगै औद्योगीकरण, सहरीकरण र आणविक प्रयोगशालाबाट उत्सर्जन भइरहेका हरितगृह ग्याँसहरू कार्बनडाईअक्साइड, मिथेन, नाइट्रसअक्साइड, क्लोरोˆलोरो कार्बनको मात्रा वायुमण्डलमा दिन दुई गुना रात चौगुनाका दरले बढ्दै जाँदा पृथ्वीको तापक्रम दिनानुदिन बढिरहेको छ । साथै ओजन तहको क्षयीकरण नियमित भइरहेको छ । हरितगृह ग्याँसहरू ०.४ प्रतिशत प्रतिवर्षका दरले वायुमण्डलमा वृद्धि भइरहेको छ र अहिले पृथ्वीको विगत १५ वर्षदेखिकै सबैभन्दा उच्च तापक्रम मापन गरिएको छ । यसैगरी नेपालको पनि तापक्रम प्रतिवर्ष ०.०६ डिग्री सेल्सियसले बढिरहेको विश्लेषण छ ।
यसरी पृथ्वी तातिँदै जानेक्रममा जीवनको आधारभूत तत्व जल र वायु चक्रमा ठूलो परिवर्तन आइरहेको छ । जसको असरको रूपमा खडेरी, अल्पवृष्टि, अतिवृष्टि, खण्डवृष्टि, बाढी, पहिरो मात्र होइन, हिमगलन, पानीको स्रोत घट्ने, कृषि उत्पादनमा ह्रास, बिगँ्रदो मानवीय स्वास्थ्य जस्ता समस्याहरू बढ्दै गइरहेका छन् । भूविनाश, वनविनाश, फोहरमैला, जलप्रदूषण, वायुप्रदूषण, मरुभूमिकरण, वन डढेलो, खाद्य असुरक्षा, वैकल्पिक ऊर्जाको कमी, सीमसार क्षेत्रको विनाश जस्ता सवालहरू मात्र होइन हरितगृह प्रभाव, अम्लीय वषर्ा, ओजन तह क्षयीकरण जस्ता विश्वव्यापी वातावरणीय समस्याहरूले मानव जीवन, प्रगति र विज्ञानलाई ठाडो चुनौती दिइरहेका छन् ।
जलवायु परिवर्तनकै कारण बोटविरुवाहरूको फूल फुल्ने र फललाग्ने समयमा परिवर्तन आउँदा उत्पादनमा ह्रास आइरहेको छ भने जनावरहरूमा पनि प्रजननसमय र अवधिमा परिवर्तन आउँदा गम्भीर समस्या देखापरेको छ । यति मात्र होइन उत्परिवर्तन, बाँझोपन, विकिरण प्रभावित असरहरू, महामारी रोगले सिङ्गो जीवन र जीवनचक्रमा असर पारेको छ । हिमगलनले भू-क्षय, बाढीपहिरो जस्ता समस्या मात्र उब्जाएको छैन सामुदि्रक टापु र तटीय क्षेत्रलाई डुबानमा पारी मानव अस्तित्वमा नै खतरा उत्पन्न भएको छ । माल्दिभ्स यसै समस्याबाट ग्रसित छ ।
नेपालमा करिब ३५५२ हिमनदीहरू र साना ठूला गरी २३२३ हिमतालहरू रहेका छन् । तीमध्ये करिब ६७ प्रतिशत हिमनदीको आकारमा परिवर्तन आइसकेको छ भने पाँच हिमताल फुट्ने अवस्थामा छन् । विज्ञहरू भन्छन् हाम्रो देशमा २० वर्षसम्म हिमालय क्षेत्रको हिउँ पग्लने क्रममा नदीहरूको प्रवाह अत्यधिक हुनेछ र त्यसपछि नदीहरूको प्रवाह हृवात्तै घट्नेछ । यसले हाम्रो देशमा पिउने पानी, सिँचाइ, जलविद्युत् र जलीय वातावरणमा व्यवधान र असन्तुलन ल्याउनेछ । यसरी तापक्रम वृद्धि र बदलिँदो जलवायुका कारण हिमालय क्षेत्रको हिमरेखा माथि चढ्दै जाँदा उच्चभेगका घाँसे मैदान, ससाना झाडीहरू तथा अरु वनस्पतिसँगै त्यहाँ अवस्थित जीवजन्तु र चराचुरुङ्गीको अस्तित्व लोपको सङ्कट देखापरेको छ ।
तराईमा माइकेनिया माइकान्ता बनमारा जातका हानिकारक वनस्पतिहरूको प्रभुत्व बढ्दैछ र अन्य बोटबिरुवाहरू तथा बालीनालीहरू विस्थापित हुँदैछन् । उता विश्वव्यापी तापमान वृद्धिसँगै पहाडी र हिमाली क्षेत्र समथर भूभागभन्दा दोब्बर गतिमा तात्दैछन् । जसकारण उच्चपहाडी क्षेत्रका बासिन्दाहरूमा सरुवा रोगहरूको महामारीमा वृद्धि भइरहेको छ । उच्च तापक्रमले रोगका जीवाणु, रोगजन्य कीराफट्याङ्ग्रा र लामखुट्टेको उत्पत्ति तथा वृद्धिलाई उपयुक्त वातावरण तयार पार्दछ ।
वैज्ञानिकहरू तथ्य पेस गर्दछन्, यदि यही अनुपातमा जलवायु परिवर्तन हुँदै गएमा सन् २०३५ पछि करिब २ अर्ब मानिस पिउने पानीको अभावमा पर्नेछन् भने सन् २०५० सम्ममा करिब २० करोड मानिस वातावरणीय प्रकोपका कारण शरणार्थी हुनेछन् ।
हुनत जलवायु परिवर्तनमा नेपालको भूमिका गौण छ । यसका कारक हामीहरू होइनौं । नेपालले ०.०२५ प्रतिशत हरितगृह ग्याँस मात्र उत्पादन गरे पनि क्रमशः १७.३ प्रतिशत र ४.६ प्रतिशत हरितगृह ग्याँस उत्पादन गर्ने चीन र भारतको बीचमा अवस्थित हुँदा अपराध बिना हामी सजायँको भागिदार बनिरहेका छौं । पश्चिमा र विकसित मुलुकहरूको विलासितायुक्त जीवन र भौतिक सुविधा तथा आणविक प्रयोगका नाममा भएका बातावरण अमैत्री प्रविधि र प्रयोगहरू हामी र हाम्रा भावी पिंढीका लागि समेत अभिशाप भएको छ । विभिन्न सन्धिसम्झौता गरी अरूलाई पालन गर्न दबाब दिने विकसित राष्ट्रहरूले स्वयम् त्यसको निरन्तर उल्लङ्घन गर्ने गरेका छन् ।
बढ्दो जनसङ्ख्या र वनविनाशसँगै औद्योगीकरण, सहरीकरण र आणविक प्रयोगशालाबाट उत्सर्जन भइरहेका हरितगृह ग्याँसहरू कार्बनडाईअक्साइड, मिथेन, नाइट्रसअक्साइड, क्लोरोˆलोरो कार्बनको मात्रा वायुमण्डलमा दिन दुई गुना रात चौगुनाका दरले बढ्दै जाँदा पृथ्वीको तापक्रम दिनानुदिन बढिरहेको छ । साथै ओजन तहको क्षयीकरण नियमित भइरहेको छ । हरितगृह ग्याँसहरू ०.४ प्रतिशत प्रतिवर्षका दरले वायुमण्डलमा वृद्धि भइरहेको छ र अहिले पृथ्वीको विगत १५ वर्षदेखिकै सबैभन्दा उच्च तापक्रम मापन गरिएको छ । यसैगरी नेपालको पनि तापक्रम प्रतिवर्ष ०.०६ डिग्री सेल्सियसले बढिरहेको विश्लेषण छ ।
यसरी पृथ्वी तातिँदै जानेक्रममा जीवनको आधारभूत तत्व जल र वायु चक्रमा ठूलो परिवर्तन आइरहेको छ । जसको असरको रूपमा खडेरी, अल्पवृष्टि, अतिवृष्टि, खण्डवृष्टि, बाढी, पहिरो मात्र होइन, हिमगलन, पानीको स्रोत घट्ने, कृषि उत्पादनमा ह्रास, बिगँ्रदो मानवीय स्वास्थ्य जस्ता समस्याहरू बढ्दै गइरहेका छन् । भूविनाश, वनविनाश, फोहरमैला, जलप्रदूषण, वायुप्रदूषण, मरुभूमिकरण, वन डढेलो, खाद्य असुरक्षा, वैकल्पिक ऊर्जाको कमी, सीमसार क्षेत्रको विनाश जस्ता सवालहरू मात्र होइन हरितगृह प्रभाव, अम्लीय वषर्ा, ओजन तह क्षयीकरण जस्ता विश्वव्यापी वातावरणीय समस्याहरूले मानव जीवन, प्रगति र विज्ञानलाई ठाडो चुनौती दिइरहेका छन् ।
जलवायु परिवर्तनकै कारण बोटविरुवाहरूको फूल फुल्ने र फललाग्ने समयमा परिवर्तन आउँदा उत्पादनमा ह्रास आइरहेको छ भने जनावरहरूमा पनि प्रजननसमय र अवधिमा परिवर्तन आउँदा गम्भीर समस्या देखापरेको छ । यति मात्र होइन उत्परिवर्तन, बाँझोपन, विकिरण प्रभावित असरहरू, महामारी रोगले सिङ्गो जीवन र जीवनचक्रमा असर पारेको छ । हिमगलनले भू-क्षय, बाढीपहिरो जस्ता समस्या मात्र उब्जाएको छैन सामुदि्रक टापु र तटीय क्षेत्रलाई डुबानमा पारी मानव अस्तित्वमा नै खतरा उत्पन्न भएको छ । माल्दिभ्स यसै समस्याबाट ग्रसित छ ।
नेपालमा करिब ३५५२ हिमनदीहरू र साना ठूला गरी २३२३ हिमतालहरू रहेका छन् । तीमध्ये करिब ६७ प्रतिशत हिमनदीको आकारमा परिवर्तन आइसकेको छ भने पाँच हिमताल फुट्ने अवस्थामा छन् । विज्ञहरू भन्छन् हाम्रो देशमा २० वर्षसम्म हिमालय क्षेत्रको हिउँ पग्लने क्रममा नदीहरूको प्रवाह अत्यधिक हुनेछ र त्यसपछि नदीहरूको प्रवाह हृवात्तै घट्नेछ । यसले हाम्रो देशमा पिउने पानी, सिँचाइ, जलविद्युत् र जलीय वातावरणमा व्यवधान र असन्तुलन ल्याउनेछ । यसरी तापक्रम वृद्धि र बदलिँदो जलवायुका कारण हिमालय क्षेत्रको हिमरेखा माथि चढ्दै जाँदा उच्चभेगका घाँसे मैदान, ससाना झाडीहरू तथा अरु वनस्पतिसँगै त्यहाँ अवस्थित जीवजन्तु र चराचुरुङ्गीको अस्तित्व लोपको सङ्कट देखापरेको छ ।
तराईमा माइकेनिया माइकान्ता बनमारा जातका हानिकारक वनस्पतिहरूको प्रभुत्व बढ्दैछ र अन्य बोटबिरुवाहरू तथा बालीनालीहरू विस्थापित हुँदैछन् । उता विश्वव्यापी तापमान वृद्धिसँगै पहाडी र हिमाली क्षेत्र समथर भूभागभन्दा दोब्बर गतिमा तात्दैछन् । जसकारण उच्चपहाडी क्षेत्रका बासिन्दाहरूमा सरुवा रोगहरूको महामारीमा वृद्धि भइरहेको छ । उच्च तापक्रमले रोगका जीवाणु, रोगजन्य कीराफट्याङ्ग्रा र लामखुट्टेको उत्पत्ति तथा वृद्धिलाई उपयुक्त वातावरण तयार पार्दछ ।
वैज्ञानिकहरू तथ्य पेस गर्दछन्, यदि यही अनुपातमा जलवायु परिवर्तन हुँदै गएमा सन् २०३५ पछि करिब २ अर्ब मानिस पिउने पानीको अभावमा पर्नेछन् भने सन् २०५० सम्ममा करिब २० करोड मानिस वातावरणीय प्रकोपका कारण शरणार्थी हुनेछन् ।
हुनत जलवायु परिवर्तनमा नेपालको भूमिका गौण छ । यसका कारक हामीहरू होइनौं । नेपालले ०.०२५ प्रतिशत हरितगृह ग्याँस मात्र उत्पादन गरे पनि क्रमशः १७.३ प्रतिशत र ४.६ प्रतिशत हरितगृह ग्याँस उत्पादन गर्ने चीन र भारतको बीचमा अवस्थित हुँदा अपराध बिना हामी सजायँको भागिदार बनिरहेका छौं । पश्चिमा र विकसित मुलुकहरूको विलासितायुक्त जीवन र भौतिक सुविधा तथा आणविक प्रयोगका नाममा भएका बातावरण अमैत्री प्रविधि र प्रयोगहरू हामी र हाम्रा भावी पिंढीका लागि समेत अभिशाप भएको छ । विभिन्न सन्धिसम्झौता गरी अरूलाई पालन गर्न दबाब दिने विकसित राष्ट्रहरूले स्वयम् त्यसको निरन्तर उल्लङ्घन गर्ने गरेका छन् ।
No comments:
Post a Comment