दिल पालुङवा लिम्वु नेपाल कुश्शा
राज वहादुर पन्दाक एक वर्षपहिले हङकङवाट नेपाल जानु भएको थियो । म सवै काम सिध्याएर फेरी समय अनुकुल भएमा आउनेछु भान्जा भन्नुहुन्थ्यो । तर उहा नेपालमै भएको समयमा गत जुन २००९
मा म नेपाल गएको थिए । उहाको वसोवास मूख्य धुलावारी झापा र काठमाण्डौमा पनि वस्नुहुन्थ्यो । उहाले हङकङ आएर काठमाण्डौको त्यो घर वनाउनु भएको थियो । घर चावेलतिर छ भन्नुहुन्थ्यो । मलाई एक पटक उहाको घरको फोटो पनि देखाउनुभएको थियो । घर सुन्दर थियो । काठमाण्डौमा उहाको सम्पर्क नम्वर धेरैलाई सोधे । तर धेरैले उहालाई नचिनेको पाईयो । समय थियो विस्तारै सम्पर्क गर्ने सुरमा वस्दा एक दिन ताप्लेजुङ सांवा गाविस लप्सीवोटे वस्ने काठमाण्डौ आरआर क्याम्पसमा पढ्ने सायद नाम देवेन्द्र होला को मलामी जांदा थाहा भयो उहात केही समय अघि वित्नुभएछ । यो कुरा एकजना विधार्थी भाईले कुरैकुरामा एकमहिना जति हो एकजना लेखक राज वहादुर पन्दाकको मलामी आएको त्यसपछि आजै हो आर्यघाट आएकोभन्दा मात्र थाहा पाईयो । मैले आर्श्चर्य मान्दै सोधे उहा हङकङ वस्नुहुन्थ्यो नी हैन भन्दा हो को उत्तर आयो । अनी कन्र्फम भयो उहात वित्नु भएछ । त्यसपछि गायक धनवीर सांवालाई पनि सोधे राज वहादुर भन्ने मान्छे वित्नुभएछ हैन ? उहाले पनि तपाई नेपालको जहाजमा आईरहेको दिन ताप्लेजुङको एक जना खाडिवाट ल्याएको लास संगै अर्को पनि जलाईएको थियो । त्यो उहाकै अर्थात राज मामाकै थियो भन्नुहुंदा अझ कन्र्फम भयो । मेरो मिल्ने जोडी वित्नु भएछ र म केही दिनमा उहांलाई भेट्ने योजनामा थिए । लिम्वुवानको वारेमा उहासंग छलफल गर्नु थियो । उहाको स्वर्गवासले त्यो सवै चकनाचुर भएर गयो । म भाव विहृवल भए । राज वहादुर मामा मेरो मिल्ने जोडी कसरी भए यस पटि्ट जाऔं । उहां र मेरो भेट सन् २००० तिर म चुम्लुङ हङकङमा काम गरेदेखि भएको हो । उहा र मेरो विचार मिल्ने भएकोले हामी नजिक भयौं । उहा लिम्वु र लिम्वुवान प्रति अति प्रगाढ माया राख्नुहुन्थ्यो । त्यस्तै लिम्वु जातिको इतिहास प्रति जागरुग र सजक हुनुहुन्थ्यो । उहा संधैं भन्नुहुन्थ्यो भान्जा हामीले लिम्वु जातिको लागि केही गर्नु पर्छ । संसारमा लिम्वु यस्तो जाति हो उसको संस्कार र संस्कृति राजसी छ । हामी पुरानो जाति हौं । राजाहरुको सन्तान हौं । चक्रवर्ती हौं । यलम्वरको सन्तान हौं भन्नुहुन्थ्यो । हाम्रो किपट भूमि थियो । महेन्द्रले खाईदियो । तर यसको शाखा सन्तानलाई पिर्नेछ भन्नुहुन्थ्यो । त्यस्तै पनि भयो । उहाले तिव्वतको दले लामाको पूर्खाको पनि कुरा गर्नुहुन्थ्यो हाम्रो पूर्खा लासाहाङलाई हत्या गर्नेहरुको पनि संधै हरिविजोक हुनेछ । उहाले लिम्वुलाई सिक्किमका भोटियाले धोका दिएकोले उनीहरुको राज्य समाप्त भएको कुरा पनि वताउनुहुन्थ्यो । लिम्वुहरुसंग सत् भएको वताउनुहुन्थ्यो । त्यस्तै लिम्वुको धार्मिक शक्ति येवाले विजुवा घण्टी वनाउनुवाहेक उन्नति हुन नसकेको वताउनुहुन्थ्यो । उहाहरु जोवानहुंदाको वखत येवाले पुजा गर्दा गर्दै थाल ठटाउदा ठटाउदै उनीहरुले लाउने घण्टी वनाउथेरे । यो कुरा मेरो आमाले पनि भन्नुहुन्थ्यो । राज मामाले लिम्वुको कुन हागोको पूर्खा को हो भन्ने वारेमा पनि प्रस्टयाउनुहुन्थ्यो । म पनि यस्तै कुराहरुप्रति दिलचस्पी राख्ने हुनाले उहावाट मैले धेरै कुरा प्राप्त गरे । विस्तारै उहाले मलाई भरोषा गर्नथाल्नुभयो । मैले पनि मेरो धारणाहरु राख्ने गर्थे । उहा मेरो कुरा प्रति पनि विश्वास गर्नहुन्थ्यो । यस्तै प्रसंग चल्दाचल्दै उहाले लिम्वुवानको चौतारी नामक किताव निकाल्ने हुनुभयो । यसमा उहा र म केही रातको लामो समयसम्म उहाको फ्ल्याट जोर्डन जुन उहा र मेरो वर्साई नजिकै थियो, जाने गर्थे । उहाले धेरै खाने कुराको परिकार पनि वनाउनुहुन्थ्यो । हामी खादै विषयवस्तुमा जान्थ्यौ । म ड्रिङस नगर्ने । उहा ड्रिङस गर्नुहुन्थ्यो । एक दिन उहा केही पिएर मलाई फोन गर्नुभयो यो सिडिओ के भा को - मैले लख काटे । त्यो सिडिओ भनेको मञ्जुल याक्थुङवा थिए । मलाई थाहा थियो कि उहाले उहाको लिम्वुवानको चौतारी कितावको पाण्डुलिपी छाप्नको लागि मञ्जुल याक्थुङवालाई पठाउनु भएको थियो । तर उहाले रेस्पोन्स गरिदिनु भएनछ । त्यसैले मामा उहाप्रति आक्रोसित हुनु भएको थियो । न रिसले हो न मन दुखेर हो उहा विच विचमा रुनु पनि हुन्थ्यो । मामा तपाई चिन्ता नगर्नुस । त्यसको लागि म सहयोग गरिदिन्छु भनेर उहालर्ँइ सम्झाए । त्यसपछि मैले त्यान्द्रो छाप्दा प्रयोग गरेको नवराज र्राईलाई काठमाण्डौमा सर्म्पर्क गरि उहाको किताव छाप्ने कार्य सम्पन्न गरें । त्यसपछि म प्रति उहको अझ विश्वास वढेर गयो । त्यस्तै मैले उहाको अर्को किताव विश्वको इतिहास तथा धार्मिक अभिलेख नामक पुस्तक पनि प्रकाशित गर्न सहयोग गरे । यी दुवै कितावमा उहाको लेखाई पुरानो पाराको हुनाले सकेसम्म मैले सम्पादनमा सहयोग गरेको थिए । त्यो वेला नेपालमा वर्तमान हराएर मलाई त विजोग पार्यो । त्यसपछि अमर तुम्याहाङसंग सर्म्पर्क गराए । त्यो पनि सफल भयो । उहा मलाई धेरै कुराहरु सोध्नुहुन्थ्यो । म जानेसम्म उहालाई सहयोग गर्थे । मलाई खट्केको कुरा उहालाई सोध्ने गर्थे । म प्रायस उहालाई संस्कार सस्कृतिको कुरा गर्थे । उहा लिम्वु इतिहासमा पोख्त हुनुहुन्थ्यो । तर लेखन पुरानो शैलीको थियो । उहावाट अझ धेरै खुराकहरु लिन वांकि थियो । तर उहा वित्नु भयो । मैले सम्झे यसरी नै अलिखित इतिहास हराएर जाने रहेछ । उहाले मलाई भन्नु हुन्थ्यो भान्जा(मात्र सम्वोधन साईनोमा चाही होईन) तपाई लिम्वुको ओङसी हुने लक्षण छ प्रयास गर्नुहोस । खोई मामा त्यस्तो त सोचेको छैन । मलाई भाषामा पनि समस्या छ । ओङसी त होईन लिम्वुको लागि केही गर्ने विचार छ भन्थे । मैले हङकङ चुम्लुङवाट प्रकाशित मूखपत्र सेक्मुरीको सम्पादन गरेको वेला उहाको लेख तथा विचारहरु राखिदिन्थे । एक पटक लिरामोले लिम्वुवानको वारेमा छलफल गराएको समयमा उहाले वोल्ने क्रममा भगत दाईले, दाई तपाई वढी वोल्दैहुनुहुन्छ अलिक कम गर्नुहोस भन्नुभएको थियो । त्यो वेला उहा निकै उत्तेजित हुनुभयो । हामी पनि लिम्वु र लिम्वुवानको इतिहास वुझेको व्यक्ति ....भन्दै प्रायस भेटघाटमा पनि वताउनु हुन्थ्यो । काम सेक्युरिटीमा गर्ने समयमा साईनो कम्पनी जस्तो लाग्छ पश्चिमपट्टीको गुरुङ कमाण्डरले उहालाई पछिल्लो अवधीमा कम्पनीले जवजस्ती निक्लेर जाओस र वोनस दिन पनि नपर्ने भनी पोस्टवाट निकालेर विभिन्न पोस्टमा उहालाई कुदाउथ्यो । पिकको मिडल ग्याप रोडमा मैले उहालाई जाडोमा कठाङग्रिदै गरेको देखेको थिए । पोष्ट थिएन । खुला ठाउ थियो । जाडो वहुत थियो । त्यस्तै त्यो वेला सम्ममा उहा रोगीनु पनि भएको थियो । उहाको दाहिने खुट्टा जस्तो लाग्छ-को वुढी औलामा घाउ भएर पिडा दिईरहेको थियो । त्यो खुट्टा निको नभएर उहा हस्पिटलमा पनि वस्नु भएको थियो । चिनी रोगको कारण निको ढिलो भएको थियो । धेरै समय पछि त्यो खुट्टा निको भएको थियो । तर केही विरुप भएको थियो । मामा अवत काम छोडिदिनुहोस भन्थे । केही समय वांकी छ । त्यसपछि छोड्नेछु भन्नुहुन्थ्यो । किनकी केहीसमयपछि उहालाई कम्पनीले निकाल्न सक्थ्यो र उहाले वोनस पाउनुहुन्थ्यो । उहाले मलाई जहिल्यै उहाको कोठामा वोलाउनु हुन्थ्यो समय निकालेर वेलावेला जाने गर्थे । म पनि वोलाउथे । मर्दा पर्दा हामीले एकापसमा सहयोग गरागर गर्नुपर्छ भनिरहनुहुन्थ्यो । अविचन्द्र इङनाम दाईलाई पनि उहा सर्म्पर्क गरिरहनुहुन्थ्यो । उहाको २ वटी श्रीमती थिए क्यारे । जेठीपट्टीका छोराहरु पनि हङकङनै छन् भन्नुहुन्थ्यो । तर हाम्रो भेटघाट भएन । कान्छी पट्टीकोचाही एकजना वा कान्छासंग चाही भेट भयो । भर्खरै १८ पुगेपछि ल्याउनु भएको रहेछ । क्षेमा अर्थात उहाको श्रीमती पनि एक वर्षया वढी भएको थियो हङकङ आउनु भएको । उहा मेरो आमा नेपालवाट आउदा भेट्न आउनु भएको थियो । साईनो सम्वन्ध केलाउदा उहाहरुको सम्वन्ध योङयाङमा मिलेको पाईयो । आमाको चार पाच पुस्ता माथि र उहाको अलिक नजिक पाईयो । आमा इजम हुन् याङरुप तिरीङगेको ,उहा साप्लीखुको । उहाले मेरो छोरा विदीप (नुवाहाङ)को घरमै गरेको वर्थ डे मा आएर माङगेना पनि गरिदिनु भएको छ । त्यस्तै एकपटक कवी गीतकार डि.वी.पालुङवाको छेराको तत्कालिन एसियन भिलेजमा सम्पन्न वर्थ डे मा पनि माङगेना गरिदिनु भएको थियो । वास्तवमा लिम्वुहरुको आफ्नै पन भएकोले उहाले हामीलाई लिम्वुवाट विधी सम्पन्न गर्न जहिल्यै प्रेरित गर्नु हुन्थ्यो । उहां किरात याक्थुङ चुम्लुङ हङकङको लामो समयसम्मको सल्लाहकार पनि हुनुहुन्थ्यो । प्रतेक चासोकमा उहालेनै पुजा गर्नुहुन्थ्यो । पछिल्लो कालमा उहालाई चुम्लुङले किन चिन्न सकेन कोनी त्यसमा चुम्लुङले थोरै गल्ती गरेको लाग्छ । त्यो वेला अवी दाई, राज दाई, म चुम्लुङवाट वाहिर रहेका थियौं । यद्धपी उहाले चुम्लुङको प्रगतिको कामना गरिरहनु हुन्थ्यो । अहिले अर्थात २००८/०९ को चुम्लुङ पदाधिकारीले राम्ररी कार्य गरिरहेका छन् । तर उनीहरुमा अझै सिस्टम फलो गर्नुपर्ने देखिन्छ । अव चुम्लुङले सिस्टम निर्माण गर्नुपर्ने देखिन्छ । भन्नाको मतलव चुम्लुङलाई आजको यो स्थितीमा पुरयाउन ककसले योगदान गरे त्यसको अभिलेख राख्दै जाने र आवश्यक परेको वेलामा सम्झीने कार्य गर्नु पर्ने देखिन्छ । चुम्लुङले राज मामालाई अझै सम्झदा पनि हुन्छ । म आफै पनि चुम्लुङको भूपू पदाधिकारी(सचिव) र उहाको सम्झनामा यो शव्दहरु कोरीरहेको छु । राज वहादुर मामा अन्तिम अवस्थामा लिम्वुवान राष्ट्रिय मोर्चाको परामर्श सदस्य भएर कार्य गर्नु भएको थियो । उहा जहिल्यै माओवादीले लिम्वुवानको वारेमा कुरा उठाए पनि सशंकित हुनुहुन्थ्यो । भान्जा यी वाहुनहरुले हामीलाई ऐतिहासिक कालदेखिनै झुक्याउदै आएका छन् । अहिलेसम्मको चाला पनि त्यस्तै छ । वुझेर कार्य गर्नुपर्छ भन्नुहुन्थ्यो । वाहुनहरुले कहिल्यै राजा भएर राज्य गरेको छैन । यीनीहरुलाई राजा हुन भगवानलेनै दिएको छैन । त्यसैले यीनीहरु कहिल्यै सरकार चलाउनु सक्दैनन् भन्नुहुन्थ्यो । हामी लिम्वु किरातीहरु भनेको राजाहरु थियौं । हामी यलम्वरको सन्तान हौ । हामी लासाहाङको सन्तान हौं । साम्वाहाङको सन्तान हौं । भान्जा अगाडी वढ्नुहोस अवश्य तपाईको राम्रो हुन्छ भनेर प्रेरणा दिन पनि चुक्नु हुन्नथ्यो । यसरी वोल्दा उहामा नाहेन चढेझैं ठूलोठूलो स्वरले कराउनुहुन्थ्यो । त्यस्तै एकपटक उहा सत्यहाङमा पनि हुनुभएको रहेछ । तर विधीविधान विस्तारै हिन्दूको जस्तो भएकोले उहालाई मन परेनछ र उहा आफ्नै येहाङकै परम्परामा लाग्नु भएको रहेछ । उहाको कथन थियो येहाङ परम्परा हामीले छोड्नु हुदैन । उहा माङहिम नभनेर माङथान भन्नुपर्छ भन्नुहुन्थ्यो । त्यस्तै उहा भाषामा पनि निकै पोख्त हुन्थ्यो । भाषा निर्माण अगाडि वढाउनुपर्छ भन्नुहुन्थ्यो । उहाको ज्यान पनि ठूलो थियो । उहाले एकजना वेघा शिक्षकवाट अक्षर सिक्नुभएको थिएछ । शिक्षक कडा हुनाले उहाले पनि त्यस्तै दिक्षा लिनुभएको रहेछ । पल्टनमा पनि उहा अग्रसर हुनुहुन्थेछ । उहाले प्याराजम्प पनि गर्नुभएको रहेछ । अन्तिम अवस्थामा उहा नेपाल जाने सोचाईमा हुनुहुन्थेछ । उहाले मलाई उहाको कोठा चुङकिङमा वोलाउनुभयो । भान्जा म चार पानदिन पछि नेपाल जादैछु यसो भेटघाट गरौ भन्नुभयो । त्योवेला म निकै व्यस्त भएतापनि मामासंग भेट नहोला भनी श्रीमतीसंग समय मागी भेट्न गए । भेटमा यो कान्छा (उहाको छेरा) ले पनि काम छोडेछ । कति दुःख गरेर यहा ल्याएको यसलाई के थाहा भन्नु हुन्थ्यो । होईन मामा भर्खरकाहरु यस्तै हुन् । पीर मान्नु हुदैन । विस्तारै ठिक ठाउमा आईहाल्छन् भन्थे । उहा छोराहरुले फिलीपीनो या र्इण्डोनेशीयन विहे गर्लान कि भनेर डराउनु हुन्थ्यो । त्यो वेला मामाले नयां प्रकाशन गर्नुभएको पुस्तक विश्वको इतिहास र धार्मिक अभिलेख भन्ने पनि दिनुभयो । उहाको श्रीमती क्षेमा पनि हुनुहुन्थ्यो । नेपाल जाने कुरामा उहा काठमाण्डौ जाने , त्यसपछि धुलावारी, त्यसपछि साप्लीखु र ताप्लेजुङ सदरमुकाम जाने गाउघर सवै भ्रमण गरेर धुलावारीतिर होटल गरेर वस्ने र यहा जतिकै कमाउन सकिने कुरा गर्नुहुन्थ्यो । अव वुढेसकाल भयो मामा दुख नगर्नुस भन्थे । उहाले होईन काम त केही गर्नै पर्छ भन्दा म ठिकै हो भनेर सान्त्वना दिन्थे । तर उहाको शरिर जिर्ण भईरहेको थियो । केही समयपछि उहा नेपाल जानुभयो । म वेलावेला उहाको कान्छा छोरा र क्षेमालाई फोन गर्थे र उहाको वारेमा सोध्थे । उहा काठमाण्डौ, धुलावारी, साप्लीखु, ताप्लेजुङ पुग्नुभएछ र काठमाण्डौ आएर वस्नुभएकोसम्म थाहा थियो । उहा ताप्लेजुङ जादा मेरो घरमा पनि निस्केर आमालाई भेट्ने कुरा गर्नुहुन्थ्यो । मैले आमा तथा माईला दाईलाई उहाको आगमनको वारेमा भनेको थिए । तर उहा पुग्नु भएनछ । सायद समय पुगेन होला । उहाको हङकङ आगमनको प्रतिक्षामा रहंदारहदै उहा वितीसक्नुभयो । उहा स्वर्गे हुनुभयो । अन्त्यमा उहाको सम्झनामा मेरा तर्फवाट तथा हङकङवासी याक्थुङवाहरुकोतर्फवाट श्रद्धासुमन चढाउदै उहाको वाटोलाई अनुशरण गर्नेछौं । सवारो ।
राज वहादुर पन्दाक एक वर्षपहिले हङकङवाट नेपाल जानु भएको थियो । म सवै काम सिध्याएर फेरी समय अनुकुल भएमा आउनेछु भान्जा भन्नुहुन्थ्यो । तर उहा नेपालमै भएको समयमा गत जुन २००९
मा म नेपाल गएको थिए । उहाको वसोवास मूख्य धुलावारी झापा र काठमाण्डौमा पनि वस्नुहुन्थ्यो । उहाले हङकङ आएर काठमाण्डौको त्यो घर वनाउनु भएको थियो । घर चावेलतिर छ भन्नुहुन्थ्यो । मलाई एक पटक उहाको घरको फोटो पनि देखाउनुभएको थियो । घर सुन्दर थियो । काठमाण्डौमा उहाको सम्पर्क नम्वर धेरैलाई सोधे । तर धेरैले उहालाई नचिनेको पाईयो । समय थियो विस्तारै सम्पर्क गर्ने सुरमा वस्दा एक दिन ताप्लेजुङ सांवा गाविस लप्सीवोटे वस्ने काठमाण्डौ आरआर क्याम्पसमा पढ्ने सायद नाम देवेन्द्र होला को मलामी जांदा थाहा भयो उहात केही समय अघि वित्नुभएछ । यो कुरा एकजना विधार्थी भाईले कुरैकुरामा एकमहिना जति हो एकजना लेखक राज वहादुर पन्दाकको मलामी आएको त्यसपछि आजै हो आर्यघाट आएकोभन्दा मात्र थाहा पाईयो । मैले आर्श्चर्य मान्दै सोधे उहा हङकङ वस्नुहुन्थ्यो नी हैन भन्दा हो को उत्तर आयो । अनी कन्र्फम भयो उहात वित्नु भएछ । त्यसपछि गायक धनवीर सांवालाई पनि सोधे राज वहादुर भन्ने मान्छे वित्नुभएछ हैन ? उहाले पनि तपाई नेपालको जहाजमा आईरहेको दिन ताप्लेजुङको एक जना खाडिवाट ल्याएको लास संगै अर्को पनि जलाईएको थियो । त्यो उहाकै अर्थात राज मामाकै थियो भन्नुहुंदा अझ कन्र्फम भयो । मेरो मिल्ने जोडी वित्नु भएछ र म केही दिनमा उहांलाई भेट्ने योजनामा थिए । लिम्वुवानको वारेमा उहासंग छलफल गर्नु थियो । उहाको स्वर्गवासले त्यो सवै चकनाचुर भएर गयो । म भाव विहृवल भए । राज वहादुर मामा मेरो मिल्ने जोडी कसरी भए यस पटि्ट जाऔं । उहां र मेरो भेट सन् २००० तिर म चुम्लुङ हङकङमा काम गरेदेखि भएको हो । उहा र मेरो विचार मिल्ने भएकोले हामी नजिक भयौं । उहा लिम्वु र लिम्वुवान प्रति अति प्रगाढ माया राख्नुहुन्थ्यो । त्यस्तै लिम्वु जातिको इतिहास प्रति जागरुग र सजक हुनुहुन्थ्यो । उहा संधैं भन्नुहुन्थ्यो भान्जा हामीले लिम्वु जातिको लागि केही गर्नु पर्छ । संसारमा लिम्वु यस्तो जाति हो उसको संस्कार र संस्कृति राजसी छ । हामी पुरानो जाति हौं । राजाहरुको सन्तान हौं । चक्रवर्ती हौं । यलम्वरको सन्तान हौं भन्नुहुन्थ्यो । हाम्रो किपट भूमि थियो । महेन्द्रले खाईदियो । तर यसको शाखा सन्तानलाई पिर्नेछ भन्नुहुन्थ्यो । त्यस्तै पनि भयो । उहाले तिव्वतको दले लामाको पूर्खाको पनि कुरा गर्नुहुन्थ्यो हाम्रो पूर्खा लासाहाङलाई हत्या गर्नेहरुको पनि संधै हरिविजोक हुनेछ । उहाले लिम्वुलाई सिक्किमका भोटियाले धोका दिएकोले उनीहरुको राज्य समाप्त भएको कुरा पनि वताउनुहुन्थ्यो । लिम्वुहरुसंग सत् भएको वताउनुहुन्थ्यो । त्यस्तै लिम्वुको धार्मिक शक्ति येवाले विजुवा घण्टी वनाउनुवाहेक उन्नति हुन नसकेको वताउनुहुन्थ्यो । उहाहरु जोवानहुंदाको वखत येवाले पुजा गर्दा गर्दै थाल ठटाउदा ठटाउदै उनीहरुले लाउने घण्टी वनाउथेरे । यो कुरा मेरो आमाले पनि भन्नुहुन्थ्यो । राज मामाले लिम्वुको कुन हागोको पूर्खा को हो भन्ने वारेमा पनि प्रस्टयाउनुहुन्थ्यो । म पनि यस्तै कुराहरुप्रति दिलचस्पी राख्ने हुनाले उहावाट मैले धेरै कुरा प्राप्त गरे । विस्तारै उहाले मलाई भरोषा गर्नथाल्नुभयो । मैले पनि मेरो धारणाहरु राख्ने गर्थे । उहा मेरो कुरा प्रति पनि विश्वास गर्नहुन्थ्यो । यस्तै प्रसंग चल्दाचल्दै उहाले लिम्वुवानको चौतारी नामक किताव निकाल्ने हुनुभयो । यसमा उहा र म केही रातको लामो समयसम्म उहाको फ्ल्याट जोर्डन जुन उहा र मेरो वर्साई नजिकै थियो, जाने गर्थे । उहाले धेरै खाने कुराको परिकार पनि वनाउनुहुन्थ्यो । हामी खादै विषयवस्तुमा जान्थ्यौ । म ड्रिङस नगर्ने । उहा ड्रिङस गर्नुहुन्थ्यो । एक दिन उहा केही पिएर मलाई फोन गर्नुभयो यो सिडिओ के भा को - मैले लख काटे । त्यो सिडिओ भनेको मञ्जुल याक्थुङवा थिए । मलाई थाहा थियो कि उहाले उहाको लिम्वुवानको चौतारी कितावको पाण्डुलिपी छाप्नको लागि मञ्जुल याक्थुङवालाई पठाउनु भएको थियो । तर उहाले रेस्पोन्स गरिदिनु भएनछ । त्यसैले मामा उहाप्रति आक्रोसित हुनु भएको थियो । न रिसले हो न मन दुखेर हो उहा विच विचमा रुनु पनि हुन्थ्यो । मामा तपाई चिन्ता नगर्नुस । त्यसको लागि म सहयोग गरिदिन्छु भनेर उहालर्ँइ सम्झाए । त्यसपछि मैले त्यान्द्रो छाप्दा प्रयोग गरेको नवराज र्राईलाई काठमाण्डौमा सर्म्पर्क गरि उहाको किताव छाप्ने कार्य सम्पन्न गरें । त्यसपछि म प्रति उहको अझ विश्वास वढेर गयो । त्यस्तै मैले उहाको अर्को किताव विश्वको इतिहास तथा धार्मिक अभिलेख नामक पुस्तक पनि प्रकाशित गर्न सहयोग गरे । यी दुवै कितावमा उहाको लेखाई पुरानो पाराको हुनाले सकेसम्म मैले सम्पादनमा सहयोग गरेको थिए । त्यो वेला नेपालमा वर्तमान हराएर मलाई त विजोग पार्यो । त्यसपछि अमर तुम्याहाङसंग सर्म्पर्क गराए । त्यो पनि सफल भयो । उहा मलाई धेरै कुराहरु सोध्नुहुन्थ्यो । म जानेसम्म उहालाई सहयोग गर्थे । मलाई खट्केको कुरा उहालाई सोध्ने गर्थे । म प्रायस उहालाई संस्कार सस्कृतिको कुरा गर्थे । उहा लिम्वु इतिहासमा पोख्त हुनुहुन्थ्यो । तर लेखन पुरानो शैलीको थियो । उहावाट अझ धेरै खुराकहरु लिन वांकि थियो । तर उहा वित्नु भयो । मैले सम्झे यसरी नै अलिखित इतिहास हराएर जाने रहेछ । उहाले मलाई भन्नु हुन्थ्यो भान्जा(मात्र सम्वोधन साईनोमा चाही होईन) तपाई लिम्वुको ओङसी हुने लक्षण छ प्रयास गर्नुहोस । खोई मामा त्यस्तो त सोचेको छैन । मलाई भाषामा पनि समस्या छ । ओङसी त होईन लिम्वुको लागि केही गर्ने विचार छ भन्थे । मैले हङकङ चुम्लुङवाट प्रकाशित मूखपत्र सेक्मुरीको सम्पादन गरेको वेला उहाको लेख तथा विचारहरु राखिदिन्थे । एक पटक लिरामोले लिम्वुवानको वारेमा छलफल गराएको समयमा उहाले वोल्ने क्रममा भगत दाईले, दाई तपाई वढी वोल्दैहुनुहुन्छ अलिक कम गर्नुहोस भन्नुभएको थियो । त्यो वेला उहा निकै उत्तेजित हुनुभयो । हामी पनि लिम्वु र लिम्वुवानको इतिहास वुझेको व्यक्ति ....भन्दै प्रायस भेटघाटमा पनि वताउनु हुन्थ्यो । काम सेक्युरिटीमा गर्ने समयमा साईनो कम्पनी जस्तो लाग्छ पश्चिमपट्टीको गुरुङ कमाण्डरले उहालाई पछिल्लो अवधीमा कम्पनीले जवजस्ती निक्लेर जाओस र वोनस दिन पनि नपर्ने भनी पोस्टवाट निकालेर विभिन्न पोस्टमा उहालाई कुदाउथ्यो । पिकको मिडल ग्याप रोडमा मैले उहालाई जाडोमा कठाङग्रिदै गरेको देखेको थिए । पोष्ट थिएन । खुला ठाउ थियो । जाडो वहुत थियो । त्यस्तै त्यो वेला सम्ममा उहा रोगीनु पनि भएको थियो । उहाको दाहिने खुट्टा जस्तो लाग्छ-को वुढी औलामा घाउ भएर पिडा दिईरहेको थियो । त्यो खुट्टा निको नभएर उहा हस्पिटलमा पनि वस्नु भएको थियो । चिनी रोगको कारण निको ढिलो भएको थियो । धेरै समय पछि त्यो खुट्टा निको भएको थियो । तर केही विरुप भएको थियो । मामा अवत काम छोडिदिनुहोस भन्थे । केही समय वांकी छ । त्यसपछि छोड्नेछु भन्नुहुन्थ्यो । किनकी केहीसमयपछि उहालाई कम्पनीले निकाल्न सक्थ्यो र उहाले वोनस पाउनुहुन्थ्यो । उहाले मलाई जहिल्यै उहाको कोठामा वोलाउनु हुन्थ्यो समय निकालेर वेलावेला जाने गर्थे । म पनि वोलाउथे । मर्दा पर्दा हामीले एकापसमा सहयोग गरागर गर्नुपर्छ भनिरहनुहुन्थ्यो । अविचन्द्र इङनाम दाईलाई पनि उहा सर्म्पर्क गरिरहनुहुन्थ्यो । उहाको २ वटी श्रीमती थिए क्यारे । जेठीपट्टीका छोराहरु पनि हङकङनै छन् भन्नुहुन्थ्यो । तर हाम्रो भेटघाट भएन । कान्छी पट्टीकोचाही एकजना वा कान्छासंग चाही भेट भयो । भर्खरै १८ पुगेपछि ल्याउनु भएको रहेछ । क्षेमा अर्थात उहाको श्रीमती पनि एक वर्षया वढी भएको थियो हङकङ आउनु भएको । उहा मेरो आमा नेपालवाट आउदा भेट्न आउनु भएको थियो । साईनो सम्वन्ध केलाउदा उहाहरुको सम्वन्ध योङयाङमा मिलेको पाईयो । आमाको चार पाच पुस्ता माथि र उहाको अलिक नजिक पाईयो । आमा इजम हुन् याङरुप तिरीङगेको ,उहा साप्लीखुको । उहाले मेरो छोरा विदीप (नुवाहाङ)को घरमै गरेको वर्थ डे मा आएर माङगेना पनि गरिदिनु भएको छ । त्यस्तै एकपटक कवी गीतकार डि.वी.पालुङवाको छेराको तत्कालिन एसियन भिलेजमा सम्पन्न वर्थ डे मा पनि माङगेना गरिदिनु भएको थियो । वास्तवमा लिम्वुहरुको आफ्नै पन भएकोले उहाले हामीलाई लिम्वुवाट विधी सम्पन्न गर्न जहिल्यै प्रेरित गर्नु हुन्थ्यो । उहां किरात याक्थुङ चुम्लुङ हङकङको लामो समयसम्मको सल्लाहकार पनि हुनुहुन्थ्यो । प्रतेक चासोकमा उहालेनै पुजा गर्नुहुन्थ्यो । पछिल्लो कालमा उहालाई चुम्लुङले किन चिन्न सकेन कोनी त्यसमा चुम्लुङले थोरै गल्ती गरेको लाग्छ । त्यो वेला अवी दाई, राज दाई, म चुम्लुङवाट वाहिर रहेका थियौं । यद्धपी उहाले चुम्लुङको प्रगतिको कामना गरिरहनु हुन्थ्यो । अहिले अर्थात २००८/०९ को चुम्लुङ पदाधिकारीले राम्ररी कार्य गरिरहेका छन् । तर उनीहरुमा अझै सिस्टम फलो गर्नुपर्ने देखिन्छ । अव चुम्लुङले सिस्टम निर्माण गर्नुपर्ने देखिन्छ । भन्नाको मतलव चुम्लुङलाई आजको यो स्थितीमा पुरयाउन ककसले योगदान गरे त्यसको अभिलेख राख्दै जाने र आवश्यक परेको वेलामा सम्झीने कार्य गर्नु पर्ने देखिन्छ । चुम्लुङले राज मामालाई अझै सम्झदा पनि हुन्छ । म आफै पनि चुम्लुङको भूपू पदाधिकारी(सचिव) र उहाको सम्झनामा यो शव्दहरु कोरीरहेको छु । राज वहादुर मामा अन्तिम अवस्थामा लिम्वुवान राष्ट्रिय मोर्चाको परामर्श सदस्य भएर कार्य गर्नु भएको थियो । उहा जहिल्यै माओवादीले लिम्वुवानको वारेमा कुरा उठाए पनि सशंकित हुनुहुन्थ्यो । भान्जा यी वाहुनहरुले हामीलाई ऐतिहासिक कालदेखिनै झुक्याउदै आएका छन् । अहिलेसम्मको चाला पनि त्यस्तै छ । वुझेर कार्य गर्नुपर्छ भन्नुहुन्थ्यो । वाहुनहरुले कहिल्यै राजा भएर राज्य गरेको छैन । यीनीहरुलाई राजा हुन भगवानलेनै दिएको छैन । त्यसैले यीनीहरु कहिल्यै सरकार चलाउनु सक्दैनन् भन्नुहुन्थ्यो । हामी लिम्वु किरातीहरु भनेको राजाहरु थियौं । हामी यलम्वरको सन्तान हौ । हामी लासाहाङको सन्तान हौं । साम्वाहाङको सन्तान हौं । भान्जा अगाडी वढ्नुहोस अवश्य तपाईको राम्रो हुन्छ भनेर प्रेरणा दिन पनि चुक्नु हुन्नथ्यो । यसरी वोल्दा उहामा नाहेन चढेझैं ठूलोठूलो स्वरले कराउनुहुन्थ्यो । त्यस्तै एकपटक उहा सत्यहाङमा पनि हुनुभएको रहेछ । तर विधीविधान विस्तारै हिन्दूको जस्तो भएकोले उहालाई मन परेनछ र उहा आफ्नै येहाङकै परम्परामा लाग्नु भएको रहेछ । उहाको कथन थियो येहाङ परम्परा हामीले छोड्नु हुदैन । उहा माङहिम नभनेर माङथान भन्नुपर्छ भन्नुहुन्थ्यो । त्यस्तै उहा भाषामा पनि निकै पोख्त हुन्थ्यो । भाषा निर्माण अगाडि वढाउनुपर्छ भन्नुहुन्थ्यो । उहाको ज्यान पनि ठूलो थियो । उहाले एकजना वेघा शिक्षकवाट अक्षर सिक्नुभएको थिएछ । शिक्षक कडा हुनाले उहाले पनि त्यस्तै दिक्षा लिनुभएको रहेछ । पल्टनमा पनि उहा अग्रसर हुनुहुन्थेछ । उहाले प्याराजम्प पनि गर्नुभएको रहेछ । अन्तिम अवस्थामा उहा नेपाल जाने सोचाईमा हुनुहुन्थेछ । उहाले मलाई उहाको कोठा चुङकिङमा वोलाउनुभयो । भान्जा म चार पानदिन पछि नेपाल जादैछु यसो भेटघाट गरौ भन्नुभयो । त्योवेला म निकै व्यस्त भएतापनि मामासंग भेट नहोला भनी श्रीमतीसंग समय मागी भेट्न गए । भेटमा यो कान्छा (उहाको छेरा) ले पनि काम छोडेछ । कति दुःख गरेर यहा ल्याएको यसलाई के थाहा भन्नु हुन्थ्यो । होईन मामा भर्खरकाहरु यस्तै हुन् । पीर मान्नु हुदैन । विस्तारै ठिक ठाउमा आईहाल्छन् भन्थे । उहा छोराहरुले फिलीपीनो या र्इण्डोनेशीयन विहे गर्लान कि भनेर डराउनु हुन्थ्यो । त्यो वेला मामाले नयां प्रकाशन गर्नुभएको पुस्तक विश्वको इतिहास र धार्मिक अभिलेख भन्ने पनि दिनुभयो । उहाको श्रीमती क्षेमा पनि हुनुहुन्थ्यो । नेपाल जाने कुरामा उहा काठमाण्डौ जाने , त्यसपछि धुलावारी, त्यसपछि साप्लीखु र ताप्लेजुङ सदरमुकाम जाने गाउघर सवै भ्रमण गरेर धुलावारीतिर होटल गरेर वस्ने र यहा जतिकै कमाउन सकिने कुरा गर्नुहुन्थ्यो । अव वुढेसकाल भयो मामा दुख नगर्नुस भन्थे । उहाले होईन काम त केही गर्नै पर्छ भन्दा म ठिकै हो भनेर सान्त्वना दिन्थे । तर उहाको शरिर जिर्ण भईरहेको थियो । केही समयपछि उहा नेपाल जानुभयो । म वेलावेला उहाको कान्छा छोरा र क्षेमालाई फोन गर्थे र उहाको वारेमा सोध्थे । उहा काठमाण्डौ, धुलावारी, साप्लीखु, ताप्लेजुङ पुग्नुभएछ र काठमाण्डौ आएर वस्नुभएकोसम्म थाहा थियो । उहा ताप्लेजुङ जादा मेरो घरमा पनि निस्केर आमालाई भेट्ने कुरा गर्नुहुन्थ्यो । मैले आमा तथा माईला दाईलाई उहाको आगमनको वारेमा भनेको थिए । तर उहा पुग्नु भएनछ । सायद समय पुगेन होला । उहाको हङकङ आगमनको प्रतिक्षामा रहंदारहदै उहा वितीसक्नुभयो । उहा स्वर्गे हुनुभयो । अन्त्यमा उहाको सम्झनामा मेरा तर्फवाट तथा हङकङवासी याक्थुङवाहरुकोतर्फवाट श्रद्धासुमन चढाउदै उहाको वाटोलाई अनुशरण गर्नेछौं । सवारो ।
No comments:
Post a Comment