सङ्घीयता र राजधानीको सम्बन्ध

शोभाकर पराजुली
देशमा प्रान्तीय राजधानी बनेपछि जनताका काम प्रान्तीय राजधानीहरूमा नै सम्पन्न हुने व्यवस्था गर्नु आवश्यक छ । स्वभावैले प्रान्तको व्यवस्थापछि प्रान्तीय सुविधासम्पन्न अस्पतालहरू, विश्वविद्यालयहरू समेत बन्नेछन् । जनतालाई आधाभन्दा बढी सुविधा त हुनेछ नै । तैपनि, देशको प्रमुख राजधानीसँग जनताको सम्बन्धको अन्त्य हुने कुरा हुँदैन । विदेशसँग सम्बन्धका विषय, विदेशी सहयोगका कुरा, शिक्षा र स्वास्थ्य समेतका पक्षमा प्रमुख राजधानीको सुविधा बढी हुनु स्वभाविक छ ।
देश सङ्घीयतातर्फ गइरहेको छ । हामीले सङ्घीयतालाई आत्मसात् पनि गरिसक्यौं । यद्यपि सङ्घीयताको अवधारणाको मूल लक्ष्य भनेको देशमा शासनलाई विकेन्द्रीकृत गर्नु नै हो । शासन प्रणालीलाई विकेन्द्रीकृत गरेपछि जनताले सुविधा त पाउँछन् नै । शासन सञ्चालनमा जनताको पहुँच पनि अपेक्षाकृत धेरै बढेर जान्छ । प्रान्तीय राजधानीहरूका कारणले मानिसलाई स-साना कामका लागि काठमाडौं धाउनुपर्ने अवस्थाको अन्त्य हुन्छ तर राज्यले प्रान्तको व्यवस्था गरेर मात्र हुँदैन प्रान्तहरूलाई अधिकार दिन पनि आवश्यक छ । अहिले सामान्यतः प्रवेशिकाको प्रमाणपत्रदेखि माथिको पढाइको प्रमाणपत्र लिन काठमाडौं आउनुपर्ने अवस्था छ । अरु ठूला विषयको त कुरै छोडौं । विशेषतः स्वास्थ्यसम्बन्धी सबै सुविधा काठमाडौंमा मात्र केन्दि्रत छन् । यो दुःखको विषय मात्र होइन । अमानवीय पनि हो ।
समानता भने बोल्ने मात्र विषय होइन, गरेर जनतालाई प्रत्याभूति दिने विषय हो तर हामीले सरकारी रूपमा अत्यधिक सुविधासम्पन्न अस्पतालसमेत राजधानीबाहेक अरु ठाउँहरूमा पुर्‍याउन सकिरहेका छैनौं । अहिले पनि हामी कुरा गर्न मात्र व्यस्त छौं, काममा ध्यान कम दिन्छौं भन्ने हाम्रा व्यवहारले देखाइरहेका छन् । हातमा काम गर्ने अधिकार हुँदा पनि यसतर्फ हाम्रो ध्यान जानसकेन भने यसको कुनै अर्थ रहने छैन । सम्भवतः जनताले पनि शान्तिपूर्वक दबाब दिन आवश्यक छ । जनता एक भएको अवस्थामा यो सामान्य हो ।
देशमा प्रान्तीय राजधानी बनेपछि जनताका काम प्रान्तीय राजधानीहरूमा नै सम्पन्न हुने व्यवस्था गर्नु आवश्यक छ । स्वभावैले प्रान्तको व्यवस्थापछि प्रान्तीय सुविधासम्पन्न अस्पतालहरू, विश्वविद्यालयहरू समेत बन्नेछन् । जनतालाई आधाभन्दा बढी सुविधा त हुनेछ नै । तैपनि, देशको प्रमुख राजधानीसँग जनताको सम्बन्धको अन्त्य हुने कुरा हुँदैन । विदेशसँग सम्बन्धका विषय, विदेशी सहयोगका कुरा, शिक्षा र स्वास्थ्य समेतका पक्षमा प्रमुख राजधानीको सुविधा बढी हुनु स्वभाविक छ । त्यसकारण पनि देशको राजधानी पनि जनतालाई सबैभन्दा पायक पर्ने स्थानमा हुनु उत्तिकै महìवपूर्ण छ ।
प्रान्तीय राजधानी पनि भावनामा बगेर होइन, आवश्यकताका आधारमा र जनतालाई बढी सुविधा हुने आधारमा रहनुपर्ने हुन्छ । त्यस्तै देशको राजधानीका लागि पनि यो नियम लागू हुन्छ । अहिले कतिपय मानिसले देशको राजधानी त्यति पायक नपर्ने स्थानमा हुनुपर्ने कुरा पनि गरिरहेका छन् । विराटनगर, महेन्द्रनगर वा यस्तै कुनै ठाउँलाई वैकल्पिक राजधानीको लागि प्रस्ताव गर्नसकिएला । यसको लक्ष्य भने त्यहाँ राजधानी बनाउने होइन बरु जनतालाई भ्रम दिएर राजधानीको कुरालाई विवादित बनाउने हो । यस्ता कुराबाट स्वयं काठमाडांैबासी र देशभरका जनता पनि सचेत हुनपर्दछ । देशको राजधानी भनेको सबैभन्दा पायक पर्ने स्थानमा रहनु पर्ने हो । यो तथ्यलाई नयाँ राजधानी बनाउँदा अझ ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ ।
काठमाडौमा राजधानी हुँदा यहाँको संस्कृतिमाथि आक्रमण भएको, पर्यटन र धार्मिक तथा संस्कृतिक विकासको सम्भावना कम हुँदै गएको प्रष्टै देखिएको छ । काठमाडौको वर्तमान जनसङ्ख्याको कारणले नै स्वास्थ्यसम्बन्धी, पानी सम्बन्धी, यातायातसम्बन्धी, पर्यावरणसम्बन्धी समेतका समस्याहरू देखिएका छन् । जनसङ्ख्या थपिँदै जाँदा यो अवस्था अझ विकराल हुनेछ । जनसङ्ख्या थपिँदै जाने क्रममा यो मानिसलाई रोगी बनाउने सहरको रूपमा विकसित हुने प्रष्ट छ । जनसङ्ख्यालाई नियन्त्रण गर्नुको विकल्प छैन । यसको एउटा मात्र उपाय भनेको राजधानीलाई अन्यत्र सार्नु नै हो । काठमाडौबासीहरू यसका लागि तयार हुनुपर्दछ र सुन्दर भविष्य र भावी पुस्तालाई सुन्दर सहर दिन यो तथ्यलाई ध्यान दिन आवश्यक छ । जनसंख्याको व्यवस्थापन हुनासाथ यो विश्वकै स्वस्थ, सुन्दर, शीतल, सुविधा सम्पन्न सहरमा विकसित हुने छ । कास्मिर, कावुल, दार्जलिग आदिको साझा विकल्प काठमाडौ बन्नेछ । त्यति मात्र होइन भारतीय र चिनिया पर्यटकहरूको प्रमुख आगमन केन्द्र पनि बन्नेछ । आम्दानीमा फरक पर्नेछ र क्रमशः जनताको जीवनस्तर अहिलेको भन्दा राम्रो हुँदै जानेछ ।
अहिले पनि जमीनबाट पानी निकाल्दा काठमाडौ भासिने सम्भावना छ भन्ने गरिएको पाइन्छ । ठूला र अनियन्त्रित घरहरूको कारणले कुनै दिन भूकम्प आएमा यहाँ लाखौं मानिसहरू पीडित बन्ने सम्भावना बढेर गएको कुरा त विशेषज्ञहरूले पनि बताउँदै आएका छन् । जमिन मुनिको कमजोर माटोलाई पानी झिक्ने कार्य र त्यसमाथि बनेका मापदण्ड बिना घरहरूले अझ संवेदनशील बनाएका छन् जुन सामान्य कम्पनका लागि पनि असुरक्षित बन्ने हुन्छ । यो तथ्यलाई मनन त गर्नुपर्दछ नै । समयमा नै यसको उचित विकल्प पनि खोज्नुपर्दछ । अब उचित विकल्पको बारेमा अविलम्ब सोच्नुपर्दछ ।
राजधानी सार्ने कार्य सामान्य पनि होइन । काठमाडौबाट राजधानी सार्दा जुन स्थानमा राजधानी सार्ने हो त्यो ठाउँमा यहाँका बासिन्दाहरूलाई न्यूनतम रूपमा भने पनि घडेरीको व्यवस्था राज्यले गरिदिनुपर्ने तथ्य पनि यहाँ उल्लेख गर्नु उपयुक्त हुनेछ । यसले गर्दा काठमाडौबासीलाई कुनै पनि प्रकारको तिक्तता पनि हुने छैन । यो पनि आँफैमा महत्वपूर्ण विषय हो । त्यस्तै राजधानी सार्दा कतियय सार्वजनिक स्थानलाई सरकारले लिएर बिक्री गर्ने कार्य गर्दा राजधानी सार्न लाग्ने खर्च सबैजसो पूरा हुनसक्दछ । अर्कोतर्फ राजधानी सार्दा राजधानी सारिने ठाउँका जनताले फाइदाको अनुपातमा केही सहयोग गर्ने उत्साह देखाएमा त्यसले अझ सकारात्मक सहयोग गर्ने हुन्छ ।
वास्तवमा काठमाडौं राजधानी हुनु काठमाडौबासीहरूको पनि हितमा छैन । तैपनि दूरीको हिसाबले हेर्दा बागमती अञ्चलको धादिङ जिल्ला र शेष नेपाललाई राजधानी सार्दा विशेष गरेर चितवन र यसको वरिपरीको स्थान पायक पर्ने हुन्छ । चितवनलाई प्रशासनिक केन्द्र बनाउने, तनहुँको देवघाट, नवलपरासी तथा मकवानपुरमा संवैधानिक निकाय, व्यवस्थापिका, न्यायालय राष्ट्रपति तथा उपराष्ट्रपतिको कार्यालय आदि राख्ने कार्यले राजधानीको क्षेत्र विस्तृत हुनेछ । बारा,पर्सा र रौतहटलाई समेटेर एउटा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल बनाउने र रूपन्देही र कपिलवस्तुलाई समेटेर अर्को अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल बनाउने कार्यले लुम्बिनी र जनकपुरलाई पनि यातायातको विकास गरेर अझ विकसित गर्न सकिन्छ । जनकपुरदेखि लुम्बिनीसम्म व्यवस्थित यातायातको विकास गरेर सधै जस्तो आउजाउ गर्ने मानिसहरूलाई मासिक, त्रैमासिक, वाषिर्क रूपमा सस्तो टिकटको व्यवस्था गर्नसकिन्छ । यसबाट यस क्षेत्रका जनतालाई राजधानीको फाइदा पूर्ण रूपमा हुनेछ ।
ठोरीबाट रेलको लाइनलाई भरतपुरको दक्षिणी भेकसम्म ल्याउनाले त्यस क्षेत्रका जनतालाई सुविधा हुने मात्र होइन राजधानीमा विदेशी वस्तुहरूको पहुँच पुग्ने र देशका सामानहरू विदेश पठाउन सजिलो हुनेछ । सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण विषय देशको जनसङ्ख्या करीब तीन करोड पुग्दै गरेको यो अवस्थमा नब्बे प्रतिशत जनतालाई चितवन र वरपर राजधानी सार्दा यात्राको फाइदा हुनेछ । यी कारणहरूले गर्दा तीव्र गति र पहाडी सडक भएको कारणले हुने दुर्घटनाहरूमा नब्बे प्रतिशतसम्म कमी आउनसक्नेछ । यसले मानिसको क्षति कम हुनेछ जुन हाम्रा लागि दुःखद पक्षको अन्त्य वा धेरै कमी हुनेछ । देशका लागि खर्च हुने इन्धनमा करिब तीस प्रतिशतको कमी हुने कारणले पनि अरबौं विदेशी पैसाको बचत हुनेछ । तराईको कुनै पनि भागबाट राजधानीमा एकदिन काम हुने मानिस काम सकेर एकदिनमा नै र्फकन सफल हुनेछ । त्यस्तैसम्म स्थानमा इन्धनसमेत कम लाग्नेहुँदा सवारी साधनको भाडा पनि कम गर्न सकिने हुन्छ ।
यसबाहेक पानीका लागि बढी पैसा खर्च गर्न पर्ने छैन । सुरुबाटै गोबर ग्यासको अवधारणा विकास गर्न सकियो भने नदी खोलामा ढल फाल्ने कार्य पनि हुने छैन र नदी खोला प्रदूषणरहित हुनेछन् । यसप्रकार अर्थ, स्वास्थ्य, विदेशी मुद्राको सञ्चिति, यातायात, दूरी, दुर्घटना समेतमा हुने फाइदाका कारण हामीले राजधानी सार्ने कार्यलाई अभियानको रूपमा नै ल्याउन आवश्यक छ । देश र जनताको बढी हित हुने र विकास समेतलाई सहयोग हुने कुरामा समयमा नै सचेत हुन आवश्यक छ । त्यस्तै काठमाडौलाई अझ दूषित बनाएर विभिन्न कष्ट सहनबाट बच्न काठमाडौबासीले यसमा सहयोग गर्ने तर यहाँका जनताको फइदाका लागि उचित माग राख्नु पनि उपयुक्त हुनेछ । उदाहरणका लागि भविष्यको राजधानीमा निःशुल्क घडेरीको व्यवस्थासमेत पर्नसक्दछन् ।
सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण विषय मध्येको एउटा भनेको राजधानी सारेपछि काठमाडौमा र चितवन समेतमा पानीको असुविधा हुने छैन । अर्को दुवै ठाउँमा जल प्रदूषण नहुने व्यवस्था सजिलैसँग गर्न सकिनेछ । काठमाडौ र नयाँ राजधानी दुवै ठाउँमा धार्मिक पर्यटन र सांस्कृतिक पर्यटन समेतलाई प्रोत्साहन दिन सकिन्छ । यी विषयमा ध्यान दिन आवश्यक छ । हामीले कुनै महìव नदिएका विषय वास्तवमा नै महत्वपूर्ण हुन्छन् भन्ने सोचेर राजधानीका बारेमा हामी छिटो सजग हुनसकौं ।
हामी समानतावादी हौं । त्यो व्यवहारमा पनि चाहन्छौं । यो गफ तथा भाषणको मात्र विषय होइन र समानताको महìवपूर्ण कडी राजधानीको नयाँ व्यवस्थापन पनि हो भन्नेमा दुईमत नभएको तर्फ ध्यान दिउँ । यसका लागि सबै नेपाली सक्रिय होउँ । वास्तविक एकता समानतामा मात्र सम्भव छ ।