लिम्बुवान (याक्थुङ लाजे)

दिलेन्द्र कुमार तुम्बाहाम्फे
पूर्वको त्यो सुन्दर मेरो गाउँ !
चोरी लग्यो कस्ले मेरो नाउँ !!
पाठकबृन्द ! इतिहासकाल देखि स्वतन्त्रराज्यको रुपमा रहन्दै आएको लिम्बुवान भूमी सुधार ऐन बि.स २०२१ सालसम्म आइपुग्दा पूर्णरुपमा निमट्यान्न पारियो । चौथो शताब्दीतिर लिलिमहाङराजाको पालामा लिम्बुवानको सीमाना पूर्वमा टिस्टा, पश्चिममा दूधकोशी, उत्तरमा तिब्बत, दक्षिणमा जलालगढसम्म रहेको थियो । उपत्यकामा ३३ वर्षसम्म किरातीहरुले शासन चलाएका थिए । काठमाण्डौ उपत्यकाको अन्तिम किराती राजा योकनेहाङ पछि राजा लिलिमहाङले उपत्यका छोडी ५२ हजार कुल घराना र सेना लिई नेपालको पूर्वी (हाल लिम्बुवान) प्रस्थान गरि नवौ दिनमा तावालुङ सुसुवादिन पुगेर त्यहीबाट राजधानी बनाई राज्य शासन गरेको थियो । पछिल्लो भिमसेनथापाको पालामा गुरु गगराज मिश्र र चन्द्रशेखर उपाध्यायलाई प्रतिनिधी बनाई नेपालको एकतिहार्इ भूभाग (४०,००० बर्ग माइल) बि.सं. १८७२ पौष सुगौली सन्धिमा बेच्दा धेरैजसो लिम्बुवानको भूभाग दार्जीलिङ, सिक्किम, हुदै टिस्टा नदीसम्म फैलिएको लिम्बुवान खुम्चिएर मेचीमा सीमित हुन पुग्यो । यसरी बृहत लिम्बुवानको नामकरणमा अहिले कति भूभाग नामेट भइसकेको छ । पृथ्बीनारायणशाहको नेपाल एकिकरण अभियानमा सत्रौ पटकको हार पश्चात लिम्बुहरुलाई बि.सं. १८३१ साउन २२ गते लालमोहर प्रदान गरेर सहराज्यको रुपमा रहन्दै आएको थियो । नेपालको इतिहासमा कालरात्रीको उदय जंगबहादुर राणाले बि.सं. १९०१ मा लिम्बुहरुलाई सुब्बा उपाधि दिन्दै सम्पूर्ण राजकीय अधिकार खोस्दै लिम्बुराजाहरुलाई आफ्नो कर्मचारी सरह बनाइदिए । जंगबहादुर राणा पछि चन्द्र शमशेर प्रधानमन्त्री भए पछि झन क्रुरतापूर्बक घर घरमा खानतलासी गर्दै बंशवली, ताम्रपत्र, अभिलेख साथै अनेकौ कागज पत्रहरु चैनपूरमा लगेर जलाए । राणा शासन अबधिभरि सबैभन्दा बढी लिम्बुहरुलाई शिक्षा दिक्षा लिनबाट कडारुपले प्रतिबन्ध लगाइयो । त्यसरी नै पृथ्बीनारायणशाह पछि सबैभन्दा बढी शासन चलाउने त्रिभुवनको बि.सं. २०११ फाल्गुन ३० गते निधन पछि १०१ तोपको सलामी सहित २०११चैत १ गते श्री ५ महेन्द्रको राज्यारोहण भए पछि लिम्बुवानको दुर्भाग्य शुरु भयो । नेपाललाई १४ अञ्चल ७५ जिल्लामा बि.सं. २०१८ साल बैसाख १ गते बिभाजन गरियो । २०१८ भन्दा पहिले ३५ जिल्लामा मात्र छुटयाएको थियो । तानाशाही महेन्द्रले गाउँ पञ्चायत, जिल्ला, अञ्चलमा बिभाजन गर्दै लिम्बुहरुको किपटलाई छताछुल्ल पारी दिए । जनजातीहरुको हजारौ हजार ग्रन्थहरु संगै लिम्बुहरुको बाँकी रहेको लालमोहर पनि भित्रभित्रै किनेर जलाउँन खोज्दा खोज्दै उनैको प्राण-पखेरु उडेपछि थोर बहुत बचेको खुम्चेको भूमी पनि कसैले तमोरपारी, कोही बिराट, कोशी त कोचिला भन्दै बाँडिचूडि लुछाचूडि गर्दै नामेट पार्न बिरालोले घ्यू खाँदा खाँदा घाँटीमा अड्केर घ्यार्र घ्यार्र गरे झै दुस्साह खातीर लिम्बुवानले भोगीरहेछ ।
छन् ति बनजंगल अनकन्टार
छन् कति नदीनाला सदाबहार
हिमाल पहाड तरार्इ गर्दै थुम्का र फाँटहरुले जोडिएको लिम्बुवान
तागेरा निङवाफुमाको ममताले स्वर्गको परि झै सजिएको लिम्बुवान

साँच्चिकै ! लिम्बुवान करौतीको दन्तहरु झै सेताम्यै मनमोहक टाकुराहरुले भरिएको छ । आन्तरिक तथा बाह्रय पर्यटकहरु भित्राउन सक्ने तीन दर्जन भन्दा बढी हिमश्रृखलाहरु लिम्बुवानभित्र रहेको छ । नेपालको दोश्रो अग्लो हिमश्रृखला कञ्चनजंघा ८,५८६ मीटर छ । मानब बस्तिको लागि लिम्बुवान यूगौयूग सम्म पनि मानबपयोगी र लाभदायक हुनेछ । लिम्बुवानमा घना बनजंगलहरु सातलाख भन्दा बढी हेक्टरमा फैलिएको छ । तरार्इमा पुनर्जीबित चारकोसे झाडी, कञ्चनजंघा संरक्षित क्षेत्र, संखुवासभा जील्लाको मकालु, बरुण राष्ट्रिय निकुन्जले अब हरियो बन लिम्बुवानको धन भएर हराभरा हरियाली स्वाच्छता दिएको छ । यीनैबाट हामी जडिबुटी, बातावरणिय सन्तुलन, जैबिक बिबिधता संरक्षण पशुपालन, कृषी, भूक्षय रोकावट, बन्यजन्तु आरक्ष र अक्सिजन प्रशोधन आदि गर्न सक्छौ । एउटा रुखले सरदर २.७ केजी अक्सिजन उत्पादन गर्न सक्छ । त्यसमा एकजना मानिसलाई दैनिक १६ केजी अक्सिजन आबश्यकता पर्छ तर हामी करोडौ संख्याको बृक्षबाट उत्पादित अक्सिजनलाई उचित भण्डारण गर्दै अहिले बिश्वको बढ्दो तापमान पर्यावरण संकटमा बजारमुखि र ब्याबसायीक बनाउन सकिन्छ । अर्कोतिर बाहैमास दुर्इ दर्जन नदीहरु मध्ये कति मूल्यहीन भएर खेर गईरहेको छ । नेपालको सबैभन्दा ठूलो कोशि नदी हिमालय क्षेत्रबाट निस्कने सिन्धु बहमपुत्र पछि बिश्वकै ठूलो तेश्रो नदी पनि हो । यसको जलप्रबाह औसत १५६४ क्यूबिक मिटर प्रति सेकेण्ड र बिधुत उत्पादन २५,००० मेगावाट सम्म रहेको छ भने अर्को बिशेषता चीनको हवाङहो नदी पछि बिश्वको ठूलो बालुवा बोक्ने नदी हो । सप्तकोशिमा मिश्रीत नदीहरु अरुण, तमोर, मेवा, मैवा पिलुवा, सभा, घुन्सा, काबेली, हेवा, माया नदीहरु पर्दछन । अरुण नदी कुम्भकर्णको कोखबाट लिम्बुवान भएर बग्ने लिम्बुवान र तिब्बत गरी सालाखाला ५१३ कि.मि. लामो छ यस्को बिशेषता संसारकै उच्च स्थानबाट बग्ने नदी हो भने यस नदीले बनाएको ४५७ मिटर गहिरो अरुण उपत्यका बिश्वको सबैभन्दा गहिरो उपत्यका पनि हो । तमोर नदी कञ्चनजंघा हिमश्रृखला पूर्बी क्षेत्रबाट निस्कने तमोरको लम्बाई १९८ कि.मि. रहेको छ ।
अन्य लिम्बुवानको बिशेषताहरु :
१. नेपालको सबै भन्दा बढी धान उत्पादन हुने झापा जील्ला लिम्बुवानमा पर्दछ ।
२. नेपालको सबैभन्दा होचो ठाउँ झापा जिल्लाको केचनागल हो ।
३. नेपालको प्रसिद्ध सुन्तला उत्पादन हुने धनकुटा हो ।
४. नेपालको सबैभन्दा लामो झरना ३६५ मीटर हयात्रुङ झरना तेहथुम जिल्लामा पर्दछ । अन्य ताप्लेजुङको टिपताल झरना,फङफुङे झरना ।
५. नेपालको प्रसिद्ध चीया उत्पादन इलाम र झापामा रहेको छ ।
६. नेपालको सबैभन्दा बढी अलैची,चीराइतो,अम्लिसो, अदुवा र्इत्यादी अरबौको नगदेबाली लिम्बुवानमा उत्पादन हुन्छ ।
७. बिश्वमा जापानलाई सुर्योदयको देश भनिन्छ भने नेपालमा इलामको श्रीअन्तुलाई मानिन्छ ।
८. नेपालको पश्चिममा बिन्दु कन्चनपुरको दोधारा हो भने नेपालको पूर्बी बिन्दु झपाको कांकडभीत्ता हो ।
९. बिश्वको ६०० जातको चरा पाइने एउटै स्थान अरुण उपत्यका (संखुवासभा) हो ।

१०.नेपालको प्रसिद्ध गुरांस प्रदेश भनेर ताप्लेजुङ, तेह्रथुम,र संखुवासभामा पर्ने मिल्के जलजले क्षेत्रलाई पर्यटन प्रबर्धनको आकर्षण मानिन्छ ।
नेपालमा पाइने ३२ प्रजातीको गुरासहरु मध्ये २८ प्रजातीको गुरास यी क्षेत्रमा पाइन्छ । बि.स २०१८ साल देखि मान्यता प्राप्त नेपालको राष्टिय फूल लालीगुरांसको बैज्ञानिक नाम (Rhododendron arboretum) हो । यसरी अपार पाकृतिक स्रोत साधनले सम्पन्न लिम्बुवानराज्यलाई हामीले बिश्वकै समृद्ध बनाउनु छ । पर्यटन, ब्यापार, उधोग, कलकारखाना, कृषि, पशुपालन, जडिबुटी, बिश्वअनुसन्धान केन्द्र, खनिज पदार्थ अभ्रख, तामा, फलाम, सून, सीसा, कोइला, फस्फोरस, बहुमूल्य पत्थर र जलबिधुत इत्यादी समग्र लाभांस उत्पादन बाषिर्क खरबौ डलर हुनपुग्छ । यसरी खरबौ डलर हाम्रै आगंन, करेसाबारीमा फलिरहेको छ यी हामी आफैले उपभोग र सदुपयोग गर्नुपर्छ । तर हामीमा चेतना र शिक्षाको अभाब छ । सरकार निरीह र शोषीत छ तिनै बाहुनबादी केन्दिकृत एकात्मक राज्य ब्यबस्थाले बर्षौबर्षदेखि लिम्बुहरु माथि जातीय, भाषिक, धार्मिक, सांस्कृतिक, आर्थिक र राजनीतिक उत्पीडनमा पारेको छ । नेपाल अधिराज्यको संबिधान,२०४७ को भाग ३ मा मौलिक ब्यबस्था र २०४७ धारा १२ मा स्वातन्त्रताको अधिकार माथी सीमान्तकृत गरिएको छ । यी संबिधानमा उल्लेखित ब्यबस्थालाई देखावटी किताबी कोरामा सीमित पारीएको छ । कम्तिमा पनि संयुक्त राष्टसंघले घोषणा गरेको आइएलओ सन्धि पत्रलाई समेत फोहोर-मैलाको टोकरीमा फालिएको छ । हामी आफैमा चेतनशील र आत्मानिर्भर दक्ष जनशक्ति हुन जरुर छ । आफ्ना गाउं आफै बनाउं झै आफ्नो लिम्बुवानराज्य हामी आफैले नबनाए बनाई दिने कस्ले ? पूर्खौदेखि बिदेशको मरुभूमी, समुन्द्रपारी तिर हाम्रो चाप्लुसी र चाकडीको अन्त्य कहिले ? हाम्रो पूर्खाहरुको बाचा कसम र रगतले आर्जेको भूमीलाई लिने कि दिने ? हाम्रो धरातल कहां छ ? हाम्रो सभ्यता के हो ? गहिरीएर ठण्डा मस्तिकले सोचौ लिम्बुवानी भूमीलाई आन्तरिक उपनिबेशबाट मुक्त गरौ स्वतन्त्र लिम्बुवानराज्य स्थापना बनाइ छाडौ ।