वसन्तराज कुँवर
केही दिनअघि नयाँ पत्रिकामा 'डनहरू आत्मसमर्पण गर्दै' शिर्षकको कभर स्टोरी प्रकाशित भएको थियो । छापामा 'डन' सम्बन्धका समाचारहरू विभिन्न प्रकारले प्रकाशित भइरहन्छन् । डनका समाचारले 
पाठकलाई आकृष्ट पनि गर्न पनि सक्दछन्, तर यस्ता समाचारले 'डन'हरूलाई नियन्त्रण, निरुत्साहित, पुनस्र्थापित वा सुधार गर्न सकारात्मकभन्दा कतै नकारात्मक भूमिका खेल्ने पो हो कि भन्ने चिन्ता छ । मैले प्रहरीसेवामा झन्डै २४ वर्ष काम गरेँ । म खटिएको स्थानमा मैले कहिल्यै 'डन' देखिनँ । साँच्चिकै प्रहरी भएको स्थानमा 'डन' हुनै सक्दैन, यो नै मेरो विश्वास रह्यो । 'डन' अर्थात् गुण्डाहरूको नाइके वा अपराध गर्ने समूहको सरगना प्रहरी भएको स्थानमा कसरी हुन सक्छ ? ऊ बाँच्नै सक्तैन । यदि कतै 'डन' भन्ने पगरीसहित कोही कुनै समाजमा बाँचेका छन् वा तिनले समाजमा कुनै प्रकारको अस्तित्व कायम राख्न सफल भएका छन् भने हामीले बुझिहाल्नुपर्छ कि त्यो समाजमा तिनलाई 'डन' बनाउन प्रत्यक्ष/अप्रत्यक्ष रूपले मद्दत गर्ने कोही स्वार्थी समूह छन् । त्यस्तो समाजमा यदि डनहरूको अस्तित्व समाप्त गर्ने हो भने पहिला ती सहयोगी तत्त्वहरूको अस्तित्व पनि समाप्त गर्न नितान्त जरुरी हुन्छ ।
पक्राउ गरेर वा कोही समय जेल हालेर वा तर्साएर डन समाप्त हुँदैनन् । किनकि 'डन' व्यक्ति नभई एउटा सोचमात्र हो । तर्साएर बियर, रक्सी खाँदै बिल्डर, रेस्टुरेन्टसँग कामै नगरी, मेहनतै नगरी लाखौँ रकम असुल्ने अवसर उसले जसरी पाइरहेको हुन्छ, त्यसले हुन सक्छ ऊ खुसी भइरहेको पनि होला । उसलाई जसरी त्यो सजिलो आपराधिक बाटोबाट पत्रपत्रिकामा हिरोझैँ स्थान मिलेको छ, हुन सक्छ त्यसबाट झन् ऊ त्यो काम गर्न उत्साहित भएको पनि होला । राजनीतिक दलहरूले निहीत स्वार्थका लागि जुन प्रकारले बुथ कब्जा गराउन र विरोधी समूहलाई तर्साएर भगाउन तिनको प्रयोग गरेका छन्, तिनलाई राजनीतिक खोल ओढाएर साथ र संरक्षण दिएका छन्, त्यसले तिनका हौसला अझै बढेको पनि होला । बालुवा व्यापारदेखि रक्तचन्दन, डान्स रेस्टुरेन्ट, अपहरण र हप्ता आदिबाट उठाएको पैसा स्वार्थी, आपराधिक विचारका प्रहरी प्रशासनलाई जसरी बाँड्न डनहरू सफल भएका छन्, र उनीहरूको संरक्षण पाउन सफल भएका छन्, त्यसबाट उनीहरूलाई आफू कानुनभन्दा माथि पुगेको भ्रम पनि होला । तर, यथार्थ यही हो कि डनको चरित्र विकसित, सभ्य र सुरक्षित समाजका लागि सहयोगी तत्त्व होइन । उनीहरूको अस्तित्व जोगिनुमा कहिले प्रहरीको, कहिले प्रशासनको, कहिले न्यायालयको, कहिले राजनीतिक दल र नागरिक समाजको प्रत्यक्ष/अप्रत्यक्ष सहयोग हुने गर्दछ । डनहरूलाई कतिले कमाइगर्ने औजार पनि बनाएका छन् । एउटा साधारण मान्छे प्रहरी प्रशासन र राजनीतिक समूहको मोहरा बन्दाबन्दै डन हुन पनि पुग्दछ र त्यहाँबाट ऊ र्फकनै नसक्ने मोडमा पुगेको पनि हुन सक्दछ ।
मेरो व्यक्तिगत विचारमा कुनै प्रहरीले अभियान चलाएकै भरमा 'डन' समाप्त हुँदैन । डनको समाप्ति विचार, शिक्षा र सोचाइ परिवर्तनबाट मात्र हुन सक्छ । केहीबेर अगाडिका रत्नाकर डाकु नारदको एकै वचनले वाल्मीकि भए । त्यहाँ रत्नाकरलाई नारद मुनिले थुनेका थिएनन् । मलाई लाग्छ, नेपालमा डनहरूलाई समाजले कालो दुनियाँमा धकेल्ने मात्र काम गरेको छ । उनीहरूलाई उज्यालोतिर ल्याउन गर्नुपर्ने काम पनि उत्तिकै जरुरी छ र यो काम भने भएकै छैन । डन आत्माबाट हुन्छन् । शरीरलाई थुनेर वा शरीरलाई पीडा दिएर आत्मा परिवर्तन हुँदैन । तिनलाई हामीले समाजबाहिर नपठाइ भित्र ल्याउनुपर्छ । उनीहरूलाई डनबाट व्यक्ति र समाजलाई पुग्ने क्षति बताइदिनुपर्छ । एउटा पाठ्यक्रम नै बनाएर उनीहरूलाई नैतिक र इमानदार हुन प्रशिक्षण दिनुपर्छ । संसारमै आपराधिक विचारलाई परिवर्तन गर्न सफल एक कार्यक्रम क्रिमिनन् पनि हो । यस्ता तालिममा उनीहरूलाई सहभागी गराउनुपर्दछ । हुनसक्छ भोलि प्रहरी प्रशासनका लागि नेपालमा अपराध रोक्न सबैभन्दा सहयोगी तत्त्व तिनै डनहरू पनि हुन सक्छन् । समाजमा कोही आफैँ 'डन' बन्दैनन्, तिनलाई डन बनाएर स्वार्थसिद्ध गर्ने अरू अप्रत्यक्ष डनहरू पनि हुन्छन् । त्यस्ता व्यक्तिहरू राजनीतिक व्यक्ति पनि हुन सक्छन्, उद्योगपति व्यापारी पनि हुन सक्छन् वा कानुन कार्यान्वयन इकाइका सदस्यहरू पनि हुन सक्छन् । त्यसैले सर्वप्रथम डन सोचलाई नियन्त्रण गर्न पहिला उनीहरूलाई उभिन मद्दत गर्ने खुट्टाहरू काट्न जरुरी हुन्छ ।
मैले प्रहरीमा हुँदा आज डन भनिएका साधारण मान्छेहरूलाई नजिकबाट देखेको छु । कुमार घैँटे मेरो आँखाअगाडि मेरै टोलमा हुर्किएका थिए । तिनको परिवारलाई उनी सानो हुँदा सताइएको थियो । चक्रे मिलनले मेरो टोल सामाखुसीतिरै पारिवारिक सम्बन्ध गाँसेका थिए । तिनलाई एकपटक विक्रम थापाले पक्राउ गरी पुलिस क्लब ल्याउँदा मैले उनलाई सरल व्यक्तिका रूपमा भेटेँ । त्यतिवेला यिनीहरूलाई डन भनिँदैनथ्यो । अन्य डन भनिएकाहरू पनि साधारण मानिसहरू नै हुन् । यत्ति हो कि, उनीहरूमा आक्रमक व्यवहार अलि बढी हुनसक्छ । तिनीहरू आज डन कहलाइनुमा तिनको मात्र भूमिका छैन । उनीहरू आज जुन अवस्थामा छन्, त्यो अवस्थाको सोच रूपान्त्तरण गर्न केवल सजाय जेल, नेल र कारबाहीमात्र पर्याप्त हुन सक्तैन, तिनका जीवनी अध्ययन गर्न पनि जरुरी छ ।
आज नेपालमा देखिएका डन बनाउन विगतका पुलिस र राजनीतिज्ञहरूको प्रशस्त भूमिका छ । आज रमेश खरेल वा विक्रम थापा जस्ताको व्यक्तिगत प्रयासले डनहरू केही दिन लुक्न बाध्य हुनसक्छन्, तर यो नै 'डन' सोचको दीर्घकालीन समाधान होइन । फेरि भोलि अर्को प्रहरीप्रमुख कायर वा डनहरूबाट कमाइ गर्ने सोचको आउन सक्छ । त्यसैले यसको नियन्त्रणमा डन पहिलो पक्ष हो भने कानुन कार्यान्वयन इकाइ र राजनीतिज्ञका साथै नागरिक-समाज दोस्रो र तेस्रो पक्ष हुन् । सबैले डन प्रकृतिलाई छाड्न र निरुत्साहित गर्न सामूहिक प्रयास गर्नुपर्दछ ।
नयाँ पत्रिकालगायतमा नाम आएका गणेश लामा, विष्णु लामा, रोज राणा, तेजेन्द्र गुरुङ, कुमारलगायत सम्पूर्ण डन भनिएका भाइहरूलाई यो भन्न चाहन्छु कि हाम्रो जीवन केही दिनका लागि मात्र हो । यो जीवन राम्रो काममा लगाउ। हाम्रा कारणले कसैले समस्या झेल्नुनपरोस् । मानिसहरू आधारभूत रूपमा राम्रै हुन्छन् । तपाईंहरू पनि राम्रै मान्छे हुनुहुन्छ । केवल तपाईंहरूले गरिरहेका काम गलत भएकाले तपाईंहरूलाई नराम्रो मान्छे ठानिएको हो । जब तपाईंहरू राम्रो काम गर्न थाल्नुहुन्छ, त्यसपछि यिनै मानिसहरूले फेरि तपाईंहरूलाई राम्रो मान्छे भन्नेछन् । आफूलाई नराम्रो मान्छे भनी चिनाउने काम तपाईंहरूले छाड्नुपर्छ । त्यसो गर्न सकिन्छ । त्यो जीवनमा अभाव भए पनि डर, त्रास हुँदैन । त्यो विन्दु नै तपाईंहरूको स्थायी खुसीको बाटो हो । नत्र तपाईंको जीवन डर, त्रास र आत्मरक्षामै बित्नेछ । कुनै पनि मोडमा, कुनै पनि दिन एउटा गोलीले तपाईंहरूको जीवन समाप्त हुनसक्नेछ । र, त्यसले तपाईंको परिवारलाई जीवनभर आँसु दिनेछ ।
म प्रहरी प्रशासनलाई पनि यही अनुरोध गर्दछु कि उनीहरूलाई नियन्त्रण गर्नेमात्र होइन, सुध्रने बाटो पनि देखाइदिनुहोस् । र, त्यो बाटोमा हिँड्न प्रेरित गरी सहयोग गरिदिनुहोस् । राजनीतिज्ञहरूलाई अनुरोध छ कि डनहरूको प्रयोग राजनीतिक स्वार्थका लागि नगर्नुहोस् । नागरिक समाजसँग अनुरोध छ कि डन सोचसँग डराउने काम नगर्नुहोस् । यदि सबैले प्रयास गरेर सुधारको बाटो दिँदा पनि यदि कोही डनप्रविधि त्याग्न तयार छैनन् भने सरकारले तिनलाई सुटिङ अर्डर निकालेर सदाका लागि समाप्त गर्न बिल्कुलै डराउनुहुँदैन । डनहरू कुनै पनि मुलुकका लागि विकास वा सुरक्षाका सहयोगी तत्त्व हुन सक्दैनन् । समाजमा डन हुनुहुँदैन । डन बनाउने भूमिका पनि समाजको हुनुहुँदैन । मेरो २४ वर्षे प्रहरी अनुभवले यही भन्छ, जहाँ सच्चा प्रहरी प्रशासन र राजनीतिज्ञ हुन्छन्, त्यहाँ डन हुनै सक्तैनन् । 'डन' व्यक्ति नभै एक सोचमात्र हो ।
पाठकलाई आकृष्ट पनि गर्न पनि सक्दछन्, तर यस्ता समाचारले 'डन'हरूलाई नियन्त्रण, निरुत्साहित, पुनस्र्थापित वा सुधार गर्न सकारात्मकभन्दा कतै नकारात्मक भूमिका खेल्ने पो हो कि भन्ने चिन्ता छ । मैले प्रहरीसेवामा झन्डै २४ वर्ष काम गरेँ । म खटिएको स्थानमा मैले कहिल्यै 'डन' देखिनँ । साँच्चिकै प्रहरी भएको स्थानमा 'डन' हुनै सक्दैन, यो नै मेरो विश्वास रह्यो । 'डन' अर्थात् गुण्डाहरूको नाइके वा अपराध गर्ने समूहको सरगना प्रहरी भएको स्थानमा कसरी हुन सक्छ ? ऊ बाँच्नै सक्तैन । यदि कतै 'डन' भन्ने पगरीसहित कोही कुनै समाजमा बाँचेका छन् वा तिनले समाजमा कुनै प्रकारको अस्तित्व कायम राख्न सफल भएका छन् भने हामीले बुझिहाल्नुपर्छ कि त्यो समाजमा तिनलाई 'डन' बनाउन प्रत्यक्ष/अप्रत्यक्ष रूपले मद्दत गर्ने कोही स्वार्थी समूह छन् । त्यस्तो समाजमा यदि डनहरूको अस्तित्व समाप्त गर्ने हो भने पहिला ती सहयोगी तत्त्वहरूको अस्तित्व पनि समाप्त गर्न नितान्त जरुरी हुन्छ ।पक्राउ गरेर वा कोही समय जेल हालेर वा तर्साएर डन समाप्त हुँदैनन् । किनकि 'डन' व्यक्ति नभई एउटा सोचमात्र हो । तर्साएर बियर, रक्सी खाँदै बिल्डर, रेस्टुरेन्टसँग कामै नगरी, मेहनतै नगरी लाखौँ रकम असुल्ने अवसर उसले जसरी पाइरहेको हुन्छ, त्यसले हुन सक्छ ऊ खुसी भइरहेको पनि होला । उसलाई जसरी त्यो सजिलो आपराधिक बाटोबाट पत्रपत्रिकामा हिरोझैँ स्थान मिलेको छ, हुन सक्छ त्यसबाट झन् ऊ त्यो काम गर्न उत्साहित भएको पनि होला । राजनीतिक दलहरूले निहीत स्वार्थका लागि जुन प्रकारले बुथ कब्जा गराउन र विरोधी समूहलाई तर्साएर भगाउन तिनको प्रयोग गरेका छन्, तिनलाई राजनीतिक खोल ओढाएर साथ र संरक्षण दिएका छन्, त्यसले तिनका हौसला अझै बढेको पनि होला । बालुवा व्यापारदेखि रक्तचन्दन, डान्स रेस्टुरेन्ट, अपहरण र हप्ता आदिबाट उठाएको पैसा स्वार्थी, आपराधिक विचारका प्रहरी प्रशासनलाई जसरी बाँड्न डनहरू सफल भएका छन्, र उनीहरूको संरक्षण पाउन सफल भएका छन्, त्यसबाट उनीहरूलाई आफू कानुनभन्दा माथि पुगेको भ्रम पनि होला । तर, यथार्थ यही हो कि डनको चरित्र विकसित, सभ्य र सुरक्षित समाजका लागि सहयोगी तत्त्व होइन । उनीहरूको अस्तित्व जोगिनुमा कहिले प्रहरीको, कहिले प्रशासनको, कहिले न्यायालयको, कहिले राजनीतिक दल र नागरिक समाजको प्रत्यक्ष/अप्रत्यक्ष सहयोग हुने गर्दछ । डनहरूलाई कतिले कमाइगर्ने औजार पनि बनाएका छन् । एउटा साधारण मान्छे प्रहरी प्रशासन र राजनीतिक समूहको मोहरा बन्दाबन्दै डन हुन पनि पुग्दछ र त्यहाँबाट ऊ र्फकनै नसक्ने मोडमा पुगेको पनि हुन सक्दछ ।
मेरो व्यक्तिगत विचारमा कुनै प्रहरीले अभियान चलाएकै भरमा 'डन' समाप्त हुँदैन । डनको समाप्ति विचार, शिक्षा र सोचाइ परिवर्तनबाट मात्र हुन सक्छ । केहीबेर अगाडिका रत्नाकर डाकु नारदको एकै वचनले वाल्मीकि भए । त्यहाँ रत्नाकरलाई नारद मुनिले थुनेका थिएनन् । मलाई लाग्छ, नेपालमा डनहरूलाई समाजले कालो दुनियाँमा धकेल्ने मात्र काम गरेको छ । उनीहरूलाई उज्यालोतिर ल्याउन गर्नुपर्ने काम पनि उत्तिकै जरुरी छ र यो काम भने भएकै छैन । डन आत्माबाट हुन्छन् । शरीरलाई थुनेर वा शरीरलाई पीडा दिएर आत्मा परिवर्तन हुँदैन । तिनलाई हामीले समाजबाहिर नपठाइ भित्र ल्याउनुपर्छ । उनीहरूलाई डनबाट व्यक्ति र समाजलाई पुग्ने क्षति बताइदिनुपर्छ । एउटा पाठ्यक्रम नै बनाएर उनीहरूलाई नैतिक र इमानदार हुन प्रशिक्षण दिनुपर्छ । संसारमै आपराधिक विचारलाई परिवर्तन गर्न सफल एक कार्यक्रम क्रिमिनन् पनि हो । यस्ता तालिममा उनीहरूलाई सहभागी गराउनुपर्दछ । हुनसक्छ भोलि प्रहरी प्रशासनका लागि नेपालमा अपराध रोक्न सबैभन्दा सहयोगी तत्त्व तिनै डनहरू पनि हुन सक्छन् । समाजमा कोही आफैँ 'डन' बन्दैनन्, तिनलाई डन बनाएर स्वार्थसिद्ध गर्ने अरू अप्रत्यक्ष डनहरू पनि हुन्छन् । त्यस्ता व्यक्तिहरू राजनीतिक व्यक्ति पनि हुन सक्छन्, उद्योगपति व्यापारी पनि हुन सक्छन् वा कानुन कार्यान्वयन इकाइका सदस्यहरू पनि हुन सक्छन् । त्यसैले सर्वप्रथम डन सोचलाई नियन्त्रण गर्न पहिला उनीहरूलाई उभिन मद्दत गर्ने खुट्टाहरू काट्न जरुरी हुन्छ ।
मैले प्रहरीमा हुँदा आज डन भनिएका साधारण मान्छेहरूलाई नजिकबाट देखेको छु । कुमार घैँटे मेरो आँखाअगाडि मेरै टोलमा हुर्किएका थिए । तिनको परिवारलाई उनी सानो हुँदा सताइएको थियो । चक्रे मिलनले मेरो टोल सामाखुसीतिरै पारिवारिक सम्बन्ध गाँसेका थिए । तिनलाई एकपटक विक्रम थापाले पक्राउ गरी पुलिस क्लब ल्याउँदा मैले उनलाई सरल व्यक्तिका रूपमा भेटेँ । त्यतिवेला यिनीहरूलाई डन भनिँदैनथ्यो । अन्य डन भनिएकाहरू पनि साधारण मानिसहरू नै हुन् । यत्ति हो कि, उनीहरूमा आक्रमक व्यवहार अलि बढी हुनसक्छ । तिनीहरू आज डन कहलाइनुमा तिनको मात्र भूमिका छैन । उनीहरू आज जुन अवस्थामा छन्, त्यो अवस्थाको सोच रूपान्त्तरण गर्न केवल सजाय जेल, नेल र कारबाहीमात्र पर्याप्त हुन सक्तैन, तिनका जीवनी अध्ययन गर्न पनि जरुरी छ ।
आज नेपालमा देखिएका डन बनाउन विगतका पुलिस र राजनीतिज्ञहरूको प्रशस्त भूमिका छ । आज रमेश खरेल वा विक्रम थापा जस्ताको व्यक्तिगत प्रयासले डनहरू केही दिन लुक्न बाध्य हुनसक्छन्, तर यो नै 'डन' सोचको दीर्घकालीन समाधान होइन । फेरि भोलि अर्को प्रहरीप्रमुख कायर वा डनहरूबाट कमाइ गर्ने सोचको आउन सक्छ । त्यसैले यसको नियन्त्रणमा डन पहिलो पक्ष हो भने कानुन कार्यान्वयन इकाइ र राजनीतिज्ञका साथै नागरिक-समाज दोस्रो र तेस्रो पक्ष हुन् । सबैले डन प्रकृतिलाई छाड्न र निरुत्साहित गर्न सामूहिक प्रयास गर्नुपर्दछ ।
नयाँ पत्रिकालगायतमा नाम आएका गणेश लामा, विष्णु लामा, रोज राणा, तेजेन्द्र गुरुङ, कुमारलगायत सम्पूर्ण डन भनिएका भाइहरूलाई यो भन्न चाहन्छु कि हाम्रो जीवन केही दिनका लागि मात्र हो । यो जीवन राम्रो काममा लगाउ। हाम्रा कारणले कसैले समस्या झेल्नुनपरोस् । मानिसहरू आधारभूत रूपमा राम्रै हुन्छन् । तपाईंहरू पनि राम्रै मान्छे हुनुहुन्छ । केवल तपाईंहरूले गरिरहेका काम गलत भएकाले तपाईंहरूलाई नराम्रो मान्छे ठानिएको हो । जब तपाईंहरू राम्रो काम गर्न थाल्नुहुन्छ, त्यसपछि यिनै मानिसहरूले फेरि तपाईंहरूलाई राम्रो मान्छे भन्नेछन् । आफूलाई नराम्रो मान्छे भनी चिनाउने काम तपाईंहरूले छाड्नुपर्छ । त्यसो गर्न सकिन्छ । त्यो जीवनमा अभाव भए पनि डर, त्रास हुँदैन । त्यो विन्दु नै तपाईंहरूको स्थायी खुसीको बाटो हो । नत्र तपाईंको जीवन डर, त्रास र आत्मरक्षामै बित्नेछ । कुनै पनि मोडमा, कुनै पनि दिन एउटा गोलीले तपाईंहरूको जीवन समाप्त हुनसक्नेछ । र, त्यसले तपाईंको परिवारलाई जीवनभर आँसु दिनेछ ।
म प्रहरी प्रशासनलाई पनि यही अनुरोध गर्दछु कि उनीहरूलाई नियन्त्रण गर्नेमात्र होइन, सुध्रने बाटो पनि देखाइदिनुहोस् । र, त्यो बाटोमा हिँड्न प्रेरित गरी सहयोग गरिदिनुहोस् । राजनीतिज्ञहरूलाई अनुरोध छ कि डनहरूको प्रयोग राजनीतिक स्वार्थका लागि नगर्नुहोस् । नागरिक समाजसँग अनुरोध छ कि डन सोचसँग डराउने काम नगर्नुहोस् । यदि सबैले प्रयास गरेर सुधारको बाटो दिँदा पनि यदि कोही डनप्रविधि त्याग्न तयार छैनन् भने सरकारले तिनलाई सुटिङ अर्डर निकालेर सदाका लागि समाप्त गर्न बिल्कुलै डराउनुहुँदैन । डनहरू कुनै पनि मुलुकका लागि विकास वा सुरक्षाका सहयोगी तत्त्व हुन सक्दैनन् । समाजमा डन हुनुहुँदैन । डन बनाउने भूमिका पनि समाजको हुनुहुँदैन । मेरो २४ वर्षे प्रहरी अनुभवले यही भन्छ, जहाँ सच्चा प्रहरी प्रशासन र राजनीतिज्ञ हुन्छन्, त्यहाँ डन हुनै सक्तैनन् । 'डन' व्यक्ति नभै एक सोचमात्र हो ।
No comments:
Post a Comment