विश्वास दीप तिगेलानेपालमा अहिले राज्य पूर्नसंरचना सम्बन्धमा ब्यापक बहस र छलफल चलिरहेको छ । जनताबाट निर्वाचित संविधान सभाका सभासदहरु रहेको राज्य पूर्नसंरचना तथा राज्य शक्तिको बाँडफाँड समितिले १४ राज्य बनाउनु पर्ने प्रस्ताव गरेको छ । कर्णाली, नारायणी, सुनकोशि, खप्तड, जडान, लिम्बुवान, किरात, शेर्पा, ताम्सालिङ, तमुवान, मगरात, नेवा, थरुहट–अवध–लुम्बिनी, मिथिला–भोजपुरा–मधेश प्रस्तावित राज्यहरुको नाम पहिचान र सामथ्र्यको आधारमा ७ वटा जातिगत, ६ भूगोलगत र १ वटा संस्कृतिगत रहेका छन् यद्यपी केहीले जाति, भाषाको आधारमा र कसैले भूगोलको आधारमा मात्र नामाकरण गर्नु हुदैन भन्ने विरोधाभाषपूर्ण आवाजहरु सुनिएका छन् । त्यसैले यस सन्दर्भमा राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय परिवेशलाई पनि हेर्नु सान्दार्भिक हुन्छ ।
विश्वको सर्व शक्तिमान राष्ट्र संयुक्त राज्य अमेरिकाको ४९ वटा राज्य मध्ये २८ वटा राज्यहरु जाति, भाषा लगायत आदीवासी जातिहरुको इतिहासबाट नामाकरण गरिएको छ । ती राज्यहरु: १. आल्वामा, २. आलस्का, ३. एरिजोना, ४. आकानसास, ५. कनेक्टीकुट, ६. डिलावार, ७. हवाई, ८. इधि, ९. इलिनोइस, १०. इण्डियना, ११. लोवा, १२. कान्सास, १३. केन्टुकी, १४. म्यासच्युट्स, १५. मेसिगन, १६. मिन्निसोटा, १७. मिसिसिपी, १८. मिसोरी, १९. नेव्रास्का, २०. डाकोडा, २१. ओहायो, २२. ओकलाहोमा, २३. टेनिसिसी, २४. टेक्सास, २५. युटाह, २६. वीन्कन्सीन, २७. न्यू मेक्सिको, २८. वाओमिङ हुन । यसरी अमेरिका भौतिक रुपबाट मात्र नभई भावानात्मक रुपबाट पनि विशाल र शक्तिशालि देखिन्छ ।
विश्व कै ठूलो प्रजातान्त्रिक मुलुक भारतमा पनि हेर्ने हो भने अधिकांश राज्य, शहर, जिल्ला र महत्वपूर्ण ठाँउहरुको नाम भाषा, जाति र इतिहासको आधारमा रहेको पाइन्छ । तमिल जातिहरुको तमिलनाडू, कर्णडा भाषीहरुको कर्णाटक, मराठी भाषीहरुको महाराष्ट्र, गुजराती भाषीहरुका गुजरात, पंजावी भाषीहरुका पंजाब, नागा जातिहरुको नागाल्याण्ड, बंगला जातिहरुको पश्चिम बंगला, काश्मीरी जातिहरुको काश्मीर रहेका छन् । बृटिसको पालामा परिवर्तन गरिएको मद्रास, बम्बई भनिने शहरको नामलाई बृटिसको फिर्ति पछि पहिलाकै नाम चेन्नइ, मुम्बई कायम गरिएको छ ।
नेपाल संग धेरै कुरामा समानता रहेको र पछिल्लो समयमा विकास र प्रगतिमा लम्किन्दै गरेको इथियोपियामा ११ राज्य मध्ये जातिय पहिचानको आधारमा आरोमी जाति तथा भाषिहरुको बाहुल्य रहेको क्षेत्र ओरोमिया राज्य, आम्हारिक भाषिहरुको आम्हारा राज्य, सोमाली जातिहरुको सोमाली राज्य, टिग्रिग्ना जातिहरुको टिग्रेई राज्य, आफार जातिहरुको बाहूल्य रहेको क्षेत्र आफार राज्य र हरारी जाति भाषिहरुको बाहुल्य रहेको इलाका हरारी राज्य गरि ६ वटा राज्यहरु छन्, भूगोलको आधारमा २ वटा र मिश्रित आधारमा २ वटा राज्य रहेका छन् ।
जाति, भाषाको नामबाटै सिंगो देशको नाम समेत रहेको पाइन्छ । सर्व जातिहरुको सर्विया, अल्वेनियाली जातिहरुको आल्वेनिया, कुर्द जातिहरुको कुर्दिस्तान, मंगोल जातिहरुको मंगोलिया, फेन्च भाषीहरुको फान्स, स्पेनिस भाषीहरुको स्पेन, आईरिसहरुको आयरल्याण्ड, मले जातिहरुको मलेशिया, ताजिक जातिहरुको ताजिकिस्तान, उज्वेक जातिहरुको उज्वेकिस्तान, बंगला भाषीहरुको बंगलादेश आदी रहेका छन् । यहा याद गर्नुपर्ने कुरा के हो भने धेरै देशको नाम भाषा, जातिको नामबाट रहेको छ भने कतिपय चाहि देश कायम भएपछि भाषाको नाम रहन गएको छ । जस्तैः नेपाल, देश भएकोले पछिबाट खस भाषालाई नेपाली भाषा भन्न शुरु भयो ।
सयुक्त अधिराज्य (वेलायत) भित्र ४ वटा पूर्ण स्वायत्त राज्यहरु रहेका छन् । इङलिस भाषा बोल्नेको इङल्याण्ड, स्कटिस भाषा बोल्नेहरुको स्कटल्याण्ड जसको आफ्नै संसद र मुद्रा समेत रहेको छ, आइरिस भाषीहरुको नोर्दन आयरल्याण्ड, वेल्स भाषीहरुको वेल्स राज्य रहेको छ ।
अमेरिकाको प्रसिद्ध पर्यटकीय शहर काङकुङ, बेलिजका आदीवासी बेलु जातिबाट वेलमुम्पान, रसियाको चेचेन जातिहरुको चेचेन्या, केन्याको साम्बुरु जातिहरुको नामबाट साम्बुरु जिल्ला, फिजीको लाउन भाषिहरुको बाहूल्य रहेको प्रोभिन्सलाई लाउ प्रोभिन्स आदी रहेकोले पनि जाति, भाषाको नामबाट देशको नाम, राज्यको नाम राख्ने प्रचलन विश्वभर नै लोकप्रिय रहेको पाइन्छ ।
विश्वमा जम्मा २६ वटा मुलुकहरुले संघिय राज्य प्रणाली अपनाएका छन् । क्षेत्रफलको हिसाबले कुनै मुलुक नेपाल भन्दा धेरै सानो पनि रहेका छन् । प्रथम संघीय मुलुक संयुक्त राज्य अमेरिका सन् १७८७, स्विट्जरल्याण्ड सन् १८४८, अर्जेन्टिना सन् १८५३, मेक्सिको सन् १८५७, क्यानडा सन् १८६७, ब्राजिल सन् १८९१, अष्ट्रेलिया सन् १९००, अष्ट्रिया सन् १९२०, रुस सन् १९३६, जर्मनी सन् १९३९, भारत सन् १९४७, बेल्जियम सन् १९९३, नाइजेरिया सन् १९६३, बोस्नीया र हर्जगोभिना, कोमोरोस्, इथियोपिया, इराक, मलेशिया, माइक्रोनेशिया, पाकिस्तान, सेन्ट किट्स र नेभिस्, स्पेन, दक्षिण अफ्रिका, सयुक्त अरब इमिरेट्स, भनेजुएला र नेपाल रहेका छन् । यी संघीय मुलुकहरुको अध्ययन गरेर नंव संघीय नेपालले धेरै कुरा सिक्नु पर्दछ । नेपाल जस्तो बहू धर्म, जाति, भाषा, संस्कार संस्कृति, भएका मुलुकहरुमा धेरै अघि संघीय प्रणालीमा गए र अहिले समुन्नत भई सकेका छन् त्यसैले अबको नयाँ सविधान र पूर्नसंरचनाबाट सबैलाई अधिकार प्राप्तहोस तब कसैले पनि अधिकारको लागि आन्दोलन गर्नेछैन र त्यो समय विकास र प्रगतिमा खर्च हुनेछ ।
झण्डै ५ दशक भन्दा बढि एकात्मक शासन प्रणाली अनुभव गरिसकेको नेपालमा अहिले संघीय प्रणालीको चाहना हुनु, आवश्यकता महशुस हुनु आफैमा अर्थपूर्ण छ । एकात्मक प्रणालीको उपभोग पछि अहिले संघात्मक प्रणालीको चाहाना हुनु स्वभाविक हो र कालन्तरमा संघात्मक पछि अर्को प्रणालीको चाहाना र आवश्यकता महशुस हुन सक्दछ । यो विकास र परिवर्तनको नियमित प्रकृया हो । भविश्यमा मुलुक छुट्टाउने सिमाना विनाको देश निर्माण हुनसक्दछ तर अहिलेको परिपेक्ष्यमा सबैमा सघियताको चाहना हुन सबैभन्दा सुन्दरपक्ष मानिएको छ ।
शासक र शाशित जाति रहेको नेपालमा समानता र सन्तुलित सहिष्णुताको अवस्थामा ल्याउन वर्तमान परिप्रेक्ष्यमा जातिय अग्राधिकार, जातिय, भाषिक तथा सांस्कृतिक आधारबाट राज्यको नामाकरण गर्नु आवश्यक ठानिएको हो । यदि राज्यको पूर्न संरचना सामर्थ्यको आधारमा मात्र गर्ने हो भने प्रथमत नेपाल देश आफै चल्न सामर्थ्य छ या छैन भन्ने प्रश्न आउने गर्दछ ? निश्चय नै देश आफै चल्न सकेको छैन त्यसैले यहा भित्र ब्यवस्था गर्न लागिएका राज्यहरु सामर्थ्यको आधारमा मात्र हुनुपर्छ भन्नु आफैमा विरोधाभाषपूर्ण कुरा हुन् ।
राज्यको पूर्नसंरचना उच्च जातिको हालीमुहाली कायम राख्ने तरिकाले गर्ने वा सबै जाति, धर्म, सम्प्रदायलाई समानता हुने तरिकाले गर्ने भन्ने अहिलेको मुख्य मुद्धा हो । संविधान निर्माणको एक जटिल अंश राज्यको पूर्नसंरचना र क्षेत्र निर्धारणमा हामी अरुबेला भन्दा माथि उठेर धैर्यताका साथ साझा, निष्पक्ष, समावेशि र समृद्ध नेपालको खातिर काम गर्दैछौ भन्ने आत्मा विश्वास लिनु पर्दछ । आफूले चाहेको सबै कुरा हुनैपर्छ भन्ने माग गर्दा अरुलाई केकस्तो असर पर्छ त्यो कुरालाई पनि ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ । एकात्मक चरित्रको प्रणालीले हामीलाई दास बनाएको अवस्था भएकोले शुरुशुरुमा संघियता पद्धति असजिलो हुनसक्ला तर बहू जाति, भाषा, धर्म, संस्कार संस्कृति भएको मुलक नेपाल जस्तो विश्वका अनेकौ मुलुकहरुमा सफल र लोकप्रिय साबित संघीय प्रणालीले निश्चय नै कल्याण गर्छ भन्ने विश्वास राख्नु पर्दछ । संसार स्वतः परिवर्तनशिल छ आजको प्रणाली भोलि परिवर्तन र परिमार्जन हुनुपर्दछ । त्यसैले डराउनु पर्ने, आत्तिनुपर्ने अवस्था कसैलाई पनि छैन । आपसमा मनमुटाव नल्याउने, अस्वीकार्य नहुने निष्पक्ष संविधान नै उत्कृष्ट सविधान हुन सक्दछ । निष्पक्ष संविधान भएमा कसैले अधिकारको लागि, समानताको लागि लड्ने समय विकासको लागि सदुपयोग हुनेछ ।
हिजोको ५ विकास क्षेत्र र १४ अंचलहरु तिनै भूगोल र सामथ्र्यको आधारमा थियो र त्यो सबैभन्दा असफल र बेकम्मा सावित भएको कुरा छर्लङ्ग छ । पुनः त्यस्तै भूगोल र सामथ्र्ययको आधारमा मात्र राज्यको परिकल्पना गर्नु पश्चगमन हो । त्यसैले विकासको कार्य, प्रसासकीय कार्य चुस्त र दुरुस्त प्रभावकारी ढङ्गबाट संचालन गर्न, समुदायलाई समावेशि बनाउन, समानताको आधारमा कार्य संचालन गर्नको लागि कर्तब्य तथा जिम्मेवारी बोध हुने प्रकारले राज्यको संरचना र नामाकरण गर्नु पर्दछ । संमग्रमा राज्य पूर्नसंरचना तथा राज्य शक्तिको बाँडफाँड समितिले राज्यको नामको बारे ल्याएको खाका उपयुक्त देखिन्छ । प्रस्तावित राज्यहरुको सिमाक्षेत्रमा केही थपघट तथा सुधार गरेमा पूर्ण हुने देखिन्छ । त्यसैले समितिलाई धन्यवाद दिन कन्जुसियाई पनि नगरौ ।
जाति, भाषा, संस्कृति र भूगोलको आधारमा राज्यको नाम राख्दैमा जातिय अन्तर विरोध हुन्छ भन्ने होइन किन कि राजनैतिक चेतनाको हिसाबले हामी नेपाली अगाडि छौ र जातिय अन्तर विरोध हुदैहुदैन भन्ने पनि होइन तर जातिय राज्य नदिदा हुने द्धन्द्ध भन्दा दिएपछि हुने द्धन्द्ध सहिष्णु र सामान्य हुनेछ । हिजो देखि आज सम्म रहेको आक्रोस जस्तो हुनेछैन । त्यसैले यो समय भनेको केही गुमाएरै भएपनि हिम्मत गरेर समृद्ध र साझा नेपाल बनाउन अघि बढ्नु पर्ने बेला हो । एकात्मक प्रणाली बर्षौबर्ष अनुभव गर्यौ, त्यसैले अब आउनुहोस संमृद्ध नेपालको लागि आज अग्राधिकार सहितको संघीय नेपाल निर्माणमा सहभागि बनौ ।
विश्वास दीप तिगेला, biswasdip@ymail.com, १९ नोभेम्बर २०११, ब्रुनाई
स्रोतः
१. http://americanindiansource.com/indianed/statesnames.html (Access 27 Nov 11)
२. http://www.native-languages.org/state-names.htm (Access 27 Nov 11)
३. संङ्घीय राज्यको नयाँ संरचना– विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा. लि.
४. संङ्घीय मासिक बर्ष ६ र ७ पूर्णाङ्क ७, २०६७, बालकृष्ण माबुहाँङ
५. https://www.cia.gov (Access 28 Nov 11)
६. नेपाल साप्ताहिक, बर्ष १२, अंक १८, पेज २५, भिमार्जुन आचार्य
७. नागरिक दैनिक बर्ष ३, अंक २२६, पेज ६, कनकमणि दीक्षित
८. कान्तिपुर दैनिक बर्ष १९, अंक २९३, पेज ७, बीरेन्द्र देउजा/खेमराज नेपाल
८. कान्तिपुर दैनिक बर्ष १९, अंक २९४, पेज ७, प्रकाश दाहाल
More info: http://nayasamachar.com/?p=12754
