विमिलको एकदिन

धर्मेन्द्रविक्रम नेम्बाङ्

बहुरङ्गवादी कवि प्रकाश विमिलले सनराइज पोष्ट साप्ताहिक नयाँ पत्रिका दैनिकमा युवा विचारको सन्दर्भ र आवश्यकताको शीर्षकमा विचार सम्प्रेषण गरेपछि म नराम्ररी यो शीर्षकको विचारमा फसेँ । यो शीर्षकमा केही गर्नुपर्छ भन्ने लागिरह्यो । विमिललाई भेटमा भने युवा विचार तिमीले नछोड्नु लेखेर थामेर जानु यसलाई एउटा विचारधाराको रुपमा स्थापित गर्नु पर्छ । समृद्ध राष्ट्र निर्माण गर्नुको लागि विचार चाहिन्छ त्यो विचार युवा हुनुपर्छ युवाको लागि हुनुपर्छ युवाबाटै हुनुपर्छ । त्यो समृद्ध राष्ट्र नेपाल बनाउने युवाहरु हामी नै हौँ । हामीले त्यो ऐतिहासिक जिम्मेवारीलाई बुझेर ुएक्सनुमा अगाडि बढ्नुपर्छ । पुरानो पुस्ता बूढो पुस्ताबाट अब अरु आसा भरोसा गर्नु सकिँदैन । त्यो निराशाको संरचनालाई भत्काएर नयाँ नेपाल बनाउनुपर्छ । यसको सहायक हुनुपर्छ युवा विचार । युवा विचारको प्रतिकि्रयाहरु तापक्रमहरु मन मस्तिस्कमा सलबलाउदै गर्दा विमिलको 'भ्यालि छोड्दैछु दाइ' बोलको 'टेक्स्ट मेसेज' आइपुग्यो मोबाइलमा । यसले लाग्यो अब बहुरङ्गवादको प्रथम अभियन्ता भीर अथवा रङ्ग कविता सङ्ग्रहको खेलक कवि विमिल काठमाण्डुको खाल्डोमा भेटिने छैन । हामीलाई लाग्यो भोलिदेखि यो बजार मान्छेको भीड् विमिलविनाको रहनेछ । अव्यवस्थित यो सहरमा जति व्यक्ति केलाउँदै जाँदा पनि हाम्रा पि्रय अभियन्ता साथी भेटिने छैन । यो पीरले हामीलाई अलि गलाएको छ । मेरो मन निवासभरि बेठेगान हल्लिएको छ । विमिल नजिकै बस्ता पनि टाढा हुन्छ । टाढा हुँदापनि नजिकै हुन्छ । उ तिखेदेवलमा बस्ता पनि म ताल्छिखेल निवासी भेट कमै मात्र हुन्छ । उ कुपण्डोल डेरा सर्छ त्येतिवेला पनि भेट पातलो नै हुन्छ । विशेषता उनको हो आफ्नै प्रोग्राममा 'विजि' हुन्छ । उसँग एउटा जागिर हुन्छ । बाँकी समयको व्यवस्थापन आफैँ गर्छ । उसले खोजेको समयमा भेट हुनुपर्छ । नभए भेटिनु उ भनेको बजारको बाटोमा हिँड्दैगर्दा अफिसबाट फकिँदै गर्दा किनमेल गर्दै गर्दा मात्रै हो । त्येतिबेला टाढैबाट चिनिन्छ हातमा कुनै एउटा पुस्तक च्यापेको हुन्छ । त्यसको साथमा कुनै पत्रिका खिपेको हुन्छ । एतिभएपछि उ निश्चित विमिल हो हाम्रो असान्दर्भिक भेट हुन्छ । नजिकतिरको चिया पसलमा छिर्नुपर्छ । उसको अघिल्तिरको र मेरो अघिल्तिरको काम अब थाँति हुन्छ । टेवलमा दुइकप चिया आइपुगेपछि उ शुरु गर्छ वौद्धिक दार्शनिक गफ । छेउमा बसेर म सुनिदिन्छु । साँझ झिपिक्कै परिसक्तासम्म छोड्दैन । १ कप चियाले यत्रो बस्नुहुन्न लागेपछि अरु कप चिया थपिन्दै जान्छ । घडि हेरेर साँझ परिसकेको उठनुलाई सङ्केत गरिसकेपछि सोध्छु 'ओ. सी.मा के हेर्छौ' ऊ भन्छ 'इतिहास र फरेन पोलिसि हेर्छु ।' विमिललाई भेटिने यसरी नै हो । उसँगको गफ यस्तो नै हो । शुरु शुरुमा उनको गफ वेशी अराजक लाग्छ । व्यक्तिको पूर्ण स्वतन्त्रता राज्य सत्ता संस्थाको अंश सकि्रयतामा ऊ विश्वास गर्छ । भीर अथवा रङ्ग जस्तो उत्कृष्ट कृति प्रकाशन गरिसकेको विमिलबाट मैले बहुरङ्गवादी आन्दोलनमा बौद्धिक नेतृत्वको भरोसा राखेको छु । जसले सामूहिक बौद्धिक बहस गर्ने थलो ओरिएन्ट सर्कल बनाएर लगातार ५ वर्ष साचालन गरिसकेको छ । हाम्रो देशको विभिन्न समस्याका साथ राजनीतिशास्त्र समाजशास्त्र विज्ञान मनोविज्ञान इतिहास अर्थशास्त्र दर्शनशास्त्रमाथिको विभिन्न 'सेक्टर' अध्ययन गर्दै विश्लेषण विमर्श गर्दै निरन्तर संगठित रुपमा लामो वर्ष बितायो । जसको मुख्य उदेश्य बौद्धिक क्षेत्रमा देखा परेको खरेडीबाट सही बौद्धिक जमातको निर्माण गर्नु हो । समस्याको सहि पहिचान गरेर सप्पै क्षेत्रको विशेषज्ञता तयार गर्नु हो । सप्पै क्षेत्रको सही कार्यपत्र कार्यदिशा निर्माण गरेर मुलुकलाई व्यवस्थित र समृद्ध राष्ट्र निर्माण गर्नु हो । यो संस्थाले करिब ५ वर्षको यात्रा सिध्याएको छ । शुरुको २ वर्ष प्रत्येक शनिवारको छलफल हुन्दै त्यसपछिको २ वर्ष महिनाको एक शनिार हुन्दै त्यसपछिको २ महिनाको एउटा शनिबार यसकै लागि बिताए । अहिले कोर ग्रुप एट८मा आइपुगेको छ । विमिल आफैले नेतृत्व गरेको यो ग्रुपमा अहिले लोकमणि राई चिरञ्जिवी खड्का जे. वि. विश्वकर्मा तिलकराज तामाङ बलराम खड्का दुर्गाप्रसाद खनालले योगदान गरिरहेका छन् । यो युवाहरुले राष्ट्रको लागि गम्भीर तरिकाले सोचेर एक्सन गर्दै छन् । यो ज्यादै महत्वको कुरो हो । विमिल 'एक्सन'मा उति विश्वास गर्ने चरित्र लाग्छ मलाई । २०६२-०६३को जनआन्दोलनले जनआन्दोलनमा सडकमा भेटिन्थ्यो । कहिले नीजि शिक्षकहरुको संगठन निर्माण गरेर शिक्षकहरुको हक हितको लागि दगुर्दै गरेको भेटिन्थ्यो । कहिले शिक्षामा नीजिकरणको विरोध गर्दै सडकमा भेटिन्थ्यो । भर्खरै संविधान निर्माण क्राइसिसमा पर्यो मुलुक क्राइसिसमा पर्यो नागरिक समाजको भूमिका पनि अस्पष्ट देखियो निष्कर्ष निकाल्दै युवा दबाव समूह निर्माण गरेको छ उनको संयोजकत्वमा । प्लान र एक्सन दुवै गर्ने खुबि उनमा देख्छु । समदर्शी काइँलाले मान्छेको आत्महत्याको जग्गा कविता सङ्ग्रहमा 'एउटा विजि मान्छे भेटाए उ धर्मेन्द्र हो' भनेर खेलेको छ । मेरो विचारमा व्यस्तता पनि अचम्मको छ । समाज प्रत्यक्ष परिवर्तनको प्राप्तिमा प्रधान जिम्मेवारीको वहानाले पूर्वी पश्चिम नेपालमा कुदिबस्छु । व्यक्तिगततामा म 'डिमक्रेसी'को विश्वव्यापि मूल्यहरुमा विश्वास गर्छु । नेपालमा यसको मौलिक र सिर्जनात्मक प्रयोग हुनुपर्छ भन्छु । बहुरङ्गवादलाई नेपाली समाजशास्त्रको सिद्धान्त बनाउनुपर्छ भन्ने कुरामा विश्वस्त छु । प्रकाश विमिल 'free leftist' मान्छ आफुलाई । 'डिमक्रेसी'को मुल्य र माक्स्रसिस्ट इकनमीको पुयुजनबाट हाम्रो देश अगाडि जानु सक्छ भन्ने कुरोमा ऊ विश्वास गर्छ । बहुरङ्गवादलाई राजनीतिशास्त्रको आधारमा बिश्लेषण गरिनुपर्छ भन्ने कुरामा ऊ विश्वस्त छ । स्वर्गीय स्वप्निल स्मृति कम्युनिष्ट आन्दोलनमा एक्सन नै गर्ने दश वर्षे जनयुद्धमा भूमिगत भएर युद्ध मोर्चामा बन्दुक पड्काउने योद्धा हो । विमिलको कर्म त्यसलाई व्याख्या विश्लेषण गर्नु । हाम्रो सामूहिक वैचारिक शैद्धान्तिक भेटघाट बहुरङ्गवादमार्पुत् नयाँ राजनीतिशास्त्र नयाँ समाजशास्त्र नयाँ इतिहास नयाँ अर्थशास्त्र नयाँ विज्ञान नयाँ दर्शनशास्त्र निर्माण गर्नु हो । त्यो नयाँ भनेको नेपाली । यो वैचारिक दार्शनिक शैद्धान्तिक जिम्मेवारी बोधले आफु बसेको मुलुक निर्माणको कार्यभारले हामीलाई एउटै अभियानमा उभ्याएको छ । एउटै व्यानरमा संगठित गरेको छ । दृढता र प्रतिवद्धताका साथ लगातार मिहिनेतमा सरिक गराएको छ । बहुरङ्गवाद जाति भाषा धर्म आस्था राजनीति निरपेक्ष छ । यसका अभियन्ताहरु जाति भाषा धर्म आस्था राजनीति सापेक्ष छन् । त्यसकारण यो बहुजाति बहुभाषा बहुसंस्कृति बहुआस्था बहुविचार बहुराजनीतिले बहुरङ्गीन भएको छ । विराटनगर कार्यक्रमसम्मलाई बहुरङ्ग फाँटले प्रथम अभियन्ताको चरण मानेको छ । अमर न्यौपाने सीमा आभाष समदर्शी काइँला चन्द्र योङ्या चन्द्रवीर तुम्बापो प्रकाश विमिल स्व। स्वप्नील स्मृति म लगायतको प्रथम अभियन्ताहरु यसको व्यवस्थापनमा निरन्तर कि्रयाशील छौं । अब पहिलो चरणको आन्दोलनलाई स्थगन गरेर दोस्रो चरणमा प्रवेश गर्ने चरणमा प्रवेश गर्दै छौं। दोस्रो चरणको आन्दोलन विशिष्टिकरणको आन्दोलन हुने छ । यो उदेश्य प्राप्तिकालागि दोस्रो चरणको अभियन्ताहरु पनि थप हुने छन् । दोस्रो चरणको वैचारिक सैद्धान्तिक नेतृत्व चेवन राईले गर्दैछ । यो करिव आठ दश वर्षे अवधिको आन्दोलन हुनेछ । त्यसपछि हाम्रो आन्दोलनको उपलब्धिको समीक्षा गर्दै हामी तेस्रो चरणको आन्दोलनमा प्रस्थान गर्नेछौं । तेस्रो चरणको आन्दोलनको प्रधान लक्ष्य सामान्य बहुरङ्गवादको आन्दोलनलाई अन्तर्राष्ट्रियकरण गराउनु हुनेछ । नेपाली वौद्धिकताको मूल्यलाई अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा डायलगु गर्दै यो देशको वर्तमान छविलाई विघटन गर्दै नयाँ छविको स्थापना गर्नु हुनेछ । तत्कालिक विज्ञानले तेस्रो चरणको अभियन्ताको निर्माण उदेश्य प्राप्तिका लागि गर्नेछ । यसको नेतृत्व युवराज अर्यालले गर्दैछ । हाम्रो आन्दोलनको यो कार्यदिशाले हामीलाई बाँधेको छ । हामी यो उदेश्य प्राप्तिका लागि निरन्तर कि्रयाशिल छाँै । काइँला विदेशमा छ फेसवुकमा झुण्डिबस्छ । योङ्या लिम्बुवानको फेदेन रुङ्गेर बसेको छ मोबाइल चलाइबस्छ । सीमा भोजपुरा कोचिला मधेश राज्यको विराटनगरमा छ वेलावेला नेट चलाउछ । चन्द्रवीर नेवा राज्यको बजारमा छ जतिबेला पनि भेट भैहाल्छ । अमर नारायणी प्रदेशको चितवनबाट मोबाइल चलाउँछ । स्वर्गीय विन्दास छ भट्टि पसलको बाटोमा भेट हुन्छ । विमिल मोवाइल पनि कम्ति चलाउछ नेट पनि कम्ति चलाउछ । यस्तो वेलामा नेवा राज्यको काठमाण्डौमा उपलब्ध हामीबीच भलाकुसारी कम्ति भइरहेकोमा लिम्बुवानबाट आइपुगेपछि केही समय अघि उपलब्ध साथीहरुलाई ताल्छिखेलको सुम्निमा रेष्टुरेन्टमा जम्मा गर्छु । जुन ताल्छिखेल चोकलाई हाम्रो आधार शिविर पनि भन्ने चलन छ । हङकङबाट आएको समुच्च विचारको प्रवर्तक कवि दिपा एवाइ राईले हाम्रो भेटघाटको संयोग उपलब्ध गराउँछ । हामी सुम्निमा रेष्टुरेन्टमा जम्मा हुन्छौ । कुमारी रेष्टुरेन्ट पुतली सडकमा बैठक बस्छौ । केही साथीहरु पहिलो चोटि देख्तै गरेको अर्धवृत कविता सङ्ग्रहका खेलक कवि दिपा एवाइ राईलाई सोध्छु 'कस्तो छ साथीहरुको भस्रन' उनको टिप्पणी आउँछ 'विमिल अराजक देखि पनि महाअराजक' । विमिल एक दिन कोठामा देखा पर्छ । लामो विरामी परेर म आराम गरिरहेको छु । भेटेपछि उप्काउने सधँ झँ दार्शनिक गफ उप्काएपछि ओछ्यानबाट उठ्नु बाध्य छु । उनको चिन्ता राष्ट्रिय समस्यामा छ । संविधान समयमा लेखिन्छ कि लेखिन्न । कस्तो लेखिन्छ । राजनीतिक नेतृत्वले विश्वास कमाउनु सकेन । युनिभसर्ीटीले विषय विशेषज्ञ उत्पादन गर्नु सकेन । आर्थिक नीतिको चुनौतिलाई पार्टीहरुले बोक्नु सकेन । एस्तो थियो उनको सुर्ता । एनेकपा माओवादीको एकाइसौ शताव्दीको जनवाद एमालेको जनताको बहुदलीय जनवाद नेपाली कांग्रेसको प्रजातान्त्रिक समाजवादको सम्बन्धमा लामो छलफल चलाउँछ । यो तिनै सिद्धान्त एक ठाउँमा उभिने दस्तावेजबाट राज्य अगाडि जानु सक्छ भन्ने धारणा थियो । विद्वानहरुले प्रशस्तै बहस यो विषयमा चलाउनुपर्छ र एक ठाउँमा उभियाउनुपर्छ भन्ने मत राख्छ । जोड उनको छ लोकतन्त्रवादीहरुले अध्ययन केन्द्रको स्थापना गरेर अगाडि बढ्नुपर्छ । हुँदाहुदा थप्तै छ 'यो सपको जिम्मा तपाईले लिनुपर्छ ।' यो सपको जिम्मा त म कहाँ लिनु सक्छु र सोध्छु 'गाइघाटको प्रोग्राम' भन्छ 'कलेज पढाउँछु प्लस टु पढाउँछु । बाँकी समय लेखपढ समाज अध्ययन ।' थप्छु 'बाँकी समय उबि्रएला जस्तो लागेन नि ।' पुरानै मोडलमा खितखिताउँछ । विमिल जानुलाई उठ्छ । स्वीकृतिको सूचनामा म पनि उठ्छु । ढोकामा पुग्नु लागेको छ सोध्छु 'दिपाको कविता कस्तो लाग्यो' भन्छ 'मिथको विघटन फेमिनिस्ट एङ्गलबाट ठीक छ ।' उभिएरै बात मार्दै छौ सोध्छु 'समुच्च विचार कस्तो छ' । भन्छ 'अर्धवृत महिला सौन्दर्यको खेलमा अर्ध नाघेर वृतको पारो पूर्णतातिर लाग्दै गर्दा पूर्णता त सम्भव छैन समुच्च विचार हुन्छ । समुच्च विचार बहुरङ्गवादमा आइपुग्दा समुच्चवाद हुन्छ ।' एति बकेपछि शरीर कोल्टे पार्दै बाहिरिन्छ । छुट्टिको लागि राखेको धारणाले तर्कले दुवैलाई धकेल्छ । 'हाम्रो देशमा सम्झौताहीन विघटनवादी महिला सौन्दर्यको धार निर्माण गर्नु जरुरी छ । धेरै भत्काइसकेपछि सपअस्तित्ववादको कुरो गर्ने हो । अहिले सम्झौताहीन हुनु जरुरी छ हैन विमिल ।' विदाइमा कराइ पठाउँछु । दुइचारवटा सिढी ओर्लिसकेको घुम्नु लाग्दा हतारमा 'हो दाजु लेख्छु' भन्नु भ्याउँछ र टाउको एक सर्को दायाँबाट बायाँ हल्लाउनु भ्याइपठाउँछ । बहुरङ्गको केन्द्रको नाउँमा केन्द्रीय रहित राज्य व्यवस्थाको लागि हामीले लड्यौँ । नाम मात्रको कमजोर केन्द्र भएको राज्य पुनस्रंरचनामा प्राप्त गर्यौँ । चौधवटा प्रान्तको बहुरङ्गीन केन्द्र पायौ । सुहाउँदिलो देखिएको नेपालको नक्सालाई । यसमा स्यानुसमा जे जति हाम्रो लगानी छ । यो नै हाम्रो सैद्धान्तिक मूल्य हो त भन्दैनाँै । हामी त प्रत्येक व्यक्ति प्रत्येक राष्ट्र एक व्यक्ति एक राज्यको अवधारणामा छाँै । मानव जिवनको उच्चत्तम विकासको राज्य व्यवस्थाको उच्चत्तम विकासको परिकल्पनामा छौँ । बहुलवादीय पद्धतीको विशिष्ट विकासको परिकल्पनामा छौ । प्रयोग उपयोग र विघटनको नीतिमा अहिलेको परिवर्तनलाई आत्मसात सिद्धान्तिकृत गर्दै छौ । अब बहुसंघको प्रारुप अनुरुप चौध प्रान्तमा छरिएर समाज अध्ययन गर्नु बहुरङ्ग फाँटको तत्कालिक कार्य योजना हो अहिलेलाई । एतिबेला हामी अभियन्ताहरुको लगानी यहिनिर हुनु पर्छ । यसबाट समाजलाई विकसित गर्दै हाम्रो मूल्य बहुरङ्गवादी राज्य स्थापनाको दिशामा अगाडि बढ्नु पर्छ । हाम्रो राज्य निर्माणको साधन भनेकै विचार सिद्धान्त हो । र हाम्रो राज्यको साध्य भनेकै वैचारिक दार्शनिक बौद्धिक सैद्धान्तिक राज्य हो । यसको नीति निर्माण हाम्रो डकुमेण्टुसँग सम्बन्धित छ । यसको लागि विमिल किरात प्रदेशको गाइघाटमा बसेर कि्रयाकलाप गर्नेछ । म पनि छिट्टै नेवा राज्यबाट कुम्लो कुटुरो कसेर लिम्बुवान प्रान्तको फेदेनमा निवास जमाउनेछु । अन्य साथीहरु विभिन्न प्रान्तमा छरिनेछ । अहिले हामीलाई तत्कालिक यो कार्ययोजनाले छरेको छ । एतिबेला कम्ति मोबाइल खेल्ने म मोबाइल खेलाउँदै छु । अर्को कम्ति मोबाइल खेल्ने प्रकाश विमिलको मेसेज आइपुगेको छ 'लु है दाजु अब भ्यालि छोडियो थानकोट नाघ्दैछु ।' मोबाइल खेल्दै कुदिरहेको छु फेसवुकमा कुदाउनुलाई प्रोफाइलमा । 'आज एउटा कवि भावुक छ । विमिल अब भ्यालिमा रहेन ।' एतिबेला we.rangabadi@yahoo.com