जातीय एकताका पक्षधर देवकोटा

शिवप्रसाद भट्टराई
लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा (१९६६-२०१६) लाई नेपाली साहित्य जगत्कै एउटा विराट् प्रतिभाका रूपमा सबैले स्वीकार गर्दै आएका छन् । उनको जीवनको ध्येय नै साहित्य-सिर्जना थियो । उनी यसै क्षेत्रमा अथकरूपमा लागिपरे । यसकै माध्यमबाट विश्व प्रसिद्ध बने । हिन्दी साहित्यका पन्त, प्रसाद, निरालाको समष्टि व्यक्तित्वका रूपमा पनि उनी चिनिन पुगे । उर्दु साहित्यका महाकवि गालिबसँग दाँजिन पुगे । गीत, बालसाहित्य, नाटक, कथा, उपन्यास, निबन्ध, खण्डकाव्य, महाकाव्य आदिका माध्यमबाट आफूभित्र अन्तर्निहित विशिष्ट एवं अद्वितीय साहित्यिक प्रतिभाको परिचय दिए । नेपाली साहित्यको क्षेत्रमा 'महाकवि' का रूपमा विश्व प्रख्यात बन्न पुगे ।
यसरी उनी साहित्यसेवामा किन र कसको लागि समर्पित भए ? यो कार्य उनले आफ्नो स्वार्थपूर्तिका लागि गरे वा आफ्नी धर्मपत्नीको सुखको कामना गर्दै गरे ? अथवा यसभन्दा पनि भिन्न रहेर आफ्ना छोराछोरीको शिक्षादीक्षा र उचित भरणपोषणको चाहनाले गरे ? यसरी साहित्य सेवामा निरन्तर समर्पित हुँदा उनले आफ्नो जीवनमा के पाए ? राष्ट्रले उनलाई के
दियो ? आदि इत्यादि विविध प्रश्नमा गहिरिएर विचार गर्ने हो भने उनले जीवनमा केही पाएनन् । तर पनि उनले आफ्नो जीवनलाई आजीवन साहित्यसेवामा नै किन समर्पित गरे भनेर सोच्ने हो भने समाज र राष्ट्रलाई जाग्रत र चेतनशील तुल्याउन नै उनी यस क्षेत्रमा समर्पित भए भन्न सकिन्छ । यस क्रममा उनको स्रष्टा व्यक्तित्वले स्वस्वार्थ र पारिवारिक स्वार्थलाई कुनै महìव दिएन । साहित्य सिर्जनाका माध्यमबाट आफूभित्र अन्तर्निहित सहनशील मानवशक्तिको उनले सही परिचय दिए । यसरी साहित्य सिर्जनामा समर्पित भएर लागिपर्दा समय-समयमा उनले विविध किसिमका विघ्नबाधाहरूको सामना गर्नुपर्‍यो । यस किसिमको स्थितिका बीच पनि साहित्यमा स्वतन्त्र चिन्तनका माध्यमबाट नयाँ-नयाँ दृष्टिकोण र परिवर्तन ल्याउने कार्यमा उनले महत्त्वपूर्ण योगदान दिन सके ।
उनका साहित्य-सिर्जनाहरूमा देशप्रेमसम्बन्धी भावना, द्वन्द्वात्मक अवस्थाको अन्त्यको चाहना, मानवप्रतिको आस्था र विश्वास, सेवाभावमा आधारित मानवतावादी चिन्तन, जातीय एकताप्रतिको जोड, सबैलाई जातिवाद र क्षेत्रवादबाट अलग रही यसबाट माथि उठ्नुपर्ने आवश्यकतामा महनीय प्रकाश पारिएको पाइन्छ । विषमतायुक्त एवं रुढीग्रस्त सोच र संस्कारलाई समाजबाट हटाई विषमतारहित वा विषमताहीन समाजवादको कल्पनालाई सहजरूपमा सम्भव र सार्थकसमेत तुल्याउन सम्पूर्ण नेपाली
परस्परमा हातेमालो गर्दै ऐक्यबद्धरूपमा अघि बढ्न सक्नुपर्ने आवश्यकतामा पारिएको प्रकाशमा सबै नेपालीमा परस्परको प्रेम, विश्वास र सहयोगले नै हाम्रो देश नेपाल विश्वमा एउटा प्रेरक र उदाहरणीय देशका रूपमा सुपरिचित हुनसक्ने यथार्थमा पनि उनले विशेष प्रकाश पारेका छन् ।
समाजमा देखिएका असमानता र विषमता हटाउन नसकिएसम्म र समाजका विभिन्न वर्ग र समूहमा व्याप्त अन्तर्विरोधको अन्त्य नभएसम्म सामाजिक विश्वास र सद्भावको गतिले सही गन्तव्य प्राप्त गर्न सक्दैन । यसका लागि सर्वप्रथम सबैले आफूलाई जातिवादबाट माथि उठाउनु आवश्यक हुन्छ । नेपालका प्रत्येक जातजाति वा जनजातिका बीच सुगम वा दुर्गमपथमा एकअर्काको परिपूरक बनेर अघि बढ्ने सोच र संस्कारमा नै राष्ट्र र जनताको सही विकास अन्तर्निहित रहेको हुन्छ भन्ने यथार्थमा पनि उनका साहित्य-सिर्जनाहरूले गहन प्रकाश पारेका छन् ।
चाहे 'मुना-मदन' खण्डकाव्यमा मदन र भोटेबीच गाँसिनपुगेको आत्मीय प्रेम र स्नेह होस् वा चाहे 'म्हेन्दु', 'लुनी', 'कुञ्जिनी' आदि खण्डकाव्यमा अभिव्यक्त भएका यस किसिमका कतिपय प्रसङ्गमा गरिबहरूकै जीवनपद्धतिको करुणगाथा पाइन्छ । यी सबैमा जाति, धर्म र क्षेत्रवाद एवं विविध किसिमका शोषण आदि विकृति र विसङ्गतिबाट मुक्तिका साथै मानिसको स्वतन्त्र र सार्थक जीवनपक्षको चाहना नै अभिव्यक्त हुनपुगेको छ । स्वतन्त्रता नै मानिसको सर्वपि्रय आधार हो र यो आधारको प्राप्तिबाट नै ऊ देश र जनताको सेवामा निरन्तर समर्पित हुनसक्छ भन्ने तथ्यको उद्बोधन उनका कतिपय कृतिले गरेका छन् । 'म्हेन्द्र' खण्डकाव्यमा उल्लेख भएको 'सारा घर मेरो, सारा देश भाषा, तारामण्डल छ छानो एक खासा' होस् वा धोती र टोपीको विवाद चुलिँदै गएमा सबै नाङ्गिन पुग्ने यथार्थमा प्रकाश पार्दै आफ्नो 'वैराग्य' शीर्षकको निबन्धमा 'अभिव्यक्त' को चाहन्छ मेरो टोपी, को मेरो धोती, 'म नङ्गा बन्न चाहन्छु' भन्ने व्यङ्ग्यात्मक अभिव्यक्ति आदिमा नै किन नहोस्, यसभित्र राष्ट्र र राष्ट्रियताप्रतिको अत्यन्त गहन किसिमको चैतन्यबोध उजागर हुनपुगेको पाइन्छ । त्यस्तै जातीय एकताको बखान गर्दै 'मुना-मदन' शीर्षकको खण्डकाव्यमा अभिव्यक्त 'पृथिवीभरमा क्वै जाति भए नेपाली के कम छ ?' भन्दै नेपालमा बस्ने सम्पूर्ण नेपालीलाई तपस्वी स्वभावका यशस्वी व्यक्तित्वका रूपमा चित्रित गरेर महाकवि देवकोटाले विविध जातजाति र जनजातिको एकताबाट नै विश्वमा नेपाल र नेपालीको तेज बढ्ने यथार्थमा पनि महत्त्वपूर्ण प्रकाश पार्नसकेको पाइन्छ । एक जातिले अर्को जातिप्रति अन्तहृदयदेखि नै अभिव्यक्त गर्ने उदार, सुशील, सौम्य र विशाल हृदययुक्त स्नेह र प्रेममा आधारित व्यवहारबाट नै राष्ट्रिय एकता समृद्ध बन्न पुग्छ । यस किसिमको समृद्धशाली एकताबाट नै देशमा उत्पन्न कुनै पनि किसिमका समस्याको सहजरूपमा समाधान पहिल्याउन सकिन्छ । यस विपरीत हामी नेपालीबाट केवल मधेसी, पहाडी, हिमाली, किराँती, राई, लिम्बू आदिमा मात्र सीमित हुनपुग्यौं र यस क्रममा अझ अगाडि बढेर जातिजातिका बीच जातिवाद र क्षेत्रवादलाई उचालेर साम्प्रदायिक भावना भड्काउँदै गयौँ भने त्यसबाट हाम्रो राष्ट्रिय एकताको खँदिलो जगलाई खोक्रो बनाउन पुग्ने निर्विवाद छ । यसो हुनपुगेमा देशी-विदेशी विविध शक्तिहरूले आˆनो स्वार्थपूर्तिका लागि आफूलाई अझ क्रियाशील बनाउन सक्ने प्रशस्त सम्भावना पनि रहन्छ । यसो हुन नदिन नेपालमा बस्ने सबै नेपालीले जातिवादबाट माथि उठेर परस्परमा एक जातिले अर्को जातिप्रतिको प्रेम र विश्वासको सम्बन्धलाई खँदिलो बनाई राष्ट्रनिर्माणको अभियानमा आफूलाई ऐक्यबद्धरूपमा अघि बढाउनु आज राष्ट्रिय आवश्यकताको विषय बन्न पुगेको छ ।
उपर्युक्त यथार्थलाई मनन गरी हामीले देश, समाज र आˆनो विकासका लागि पनि सर्वप्रथम आˆनो स्वार्थभन्दा देशको स्वार्थलाई नै बढी महìव प्रदान गर्नुपर्छ । यदि देशलाई बिर्सिएर आˆनो स्वार्थपूर्तिमा मात्र हामीले आˆनो दृष्टि केन्दि्रत गर्न पुग्यौँ भने त्यसले अन्त्यमा कुनै पनि जातिको हितको रक्षा गर्न नसकी नेपाली हुनुको साहस, सामथ्र्य, गौरव, गरिमा र इमानलाई समेत विशृङ्खलित तुल्याउँदै क्रमिकरूपमा हामी सबैलाई परमुखापेसी बनाएर परचक्रीका सामु हात फैलाउनुपर्ने किसिमको स्थिति सिर्जना गर्नसक्ने सम्भावनाका प्रति पनि समय छँदै हामी सचेत हुन सक्नुपर्ने आवश्यकता पनि छ । त्यसैले पनि हामी सबै जातजाति र जनजातिले 'मेरो स्वदेश नै मेरो विश्व हो, विपना हो, मेरो सत्य हो, एउटा खँदिलो अस्तित्व हो' भन्ने देवकोटाको उक्तिलाई आत्मसात् गर्नुपर्छ र नेपालमा बस्ने प्रत्येक जातिले नेपाली हुनुको गौरव र गरिमालाई पनि आत्मसात् गरी जातीय एकताको माध्यमबाट सुन्दर, शान्त र समुन्नत नेपालको नवनिर्माण गर्न अग्रसर हुनुपर्छ । यसमा नै विविध कार्यक्रमसहित महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको शताब्दी समारोह मनाइनुको सार्थकता पनि पाउन सकिन्छ ।
आˆनी आमा अमरराज्यलक्ष्मी देवीको निधन भएको एक वर्ष पनि बित्दा-नबित्दै आˆना पिता तिलमाधव देवकोटाले पनि आˆनो इहलोक त्याग गर्नपुग्नु एवं यही वर्ष नै जन्मिएकी आˆनी छोरीले पनि दुई महिनाको वयसन्धि पनि पार गर्दा नगर्दै शरीर त्याग गर्नु, पुस्तकालय खोलेर जनतालाई चेतनशील तुल्याउने कार्यमा अग्रसर हुँदा राणा शासनबाट दण्डित हुनु, राणाकालीन समयमा देशमा बस्न नै असहज भएका कारण वि.सं. २००४ मा भारत पुगी त्यहाँ दुःखद जीवन व्यतीत गर्न बाध्य र विवश हुनु, क्यान्सर रोगको प्रलयकारी पीडाले पीडित हुनुपरेको अवस्थामा पनि देश र समाजका लागि सारगर्भित साहित्यिक कृतिहरूको सिर्जनाबाट उनले दिनसकेको योगदान निश्चय पनि अभूतपूर्व, अद्वितीय र बिर्सिनसक्नुको छ । यस यथार्थको कसीमा आज हाम्रो देशमा देखापरेका विभिन्न किसिमका वैचारिक विरोधाभासबाट उत्पन्न समस्यालाई सबैले परस्परमा तालमेल कायम गरी समाधान गर्न अग्रसर हुनु नै महाकवि देवकोटाप्रतिको सच्चा श्रद्धाञ्जलि हुनुको साथै यो सबैको जिम्मेवारी, दायिìवबोध र कर्तव्यको विषय पनि बन्न पुगेको छ ।