रामकिसुन उराँव
हाम्रो देशमा सदियौँदेखि चल्दै आएको एकतन्त्रीय शासन प्रशासनका बखत बनेको शिक्षानीति हालसम्म चलिरहेको हुँदा यसले एक्काइसौँ शताब्दीको आधुनिक शिक्षानीतिलाई प्रतिनिधित्व गर्न सकिरहेको छैन । शासक वर्गको मात्र गुण गाइने शिक्षा भएकोले यसले नेपाली जनताको व्यावहारिक, सांस्कृतिक पक्ष र सीपमूलक कार्यदक्षता प्रदान गर्ने खालको छैन । त्यसैले यस एकपक्षीय शिक्षानीतिलाई समावेशी, सीपमूलक र आधुनिक बनाइनु आजको जल्दोबल्दो आवश्यकता हो ।
एकपक्षीय शिक्षानीतिका कारण हाल हजारौँ युवा विभिन्न शैक्षिक तहका प्रमाणपत्रहरू हातमा राखेर रोजगारीको खोजीमा भौतारिरहेका छन् । व्यावहारिक शिक्षा प्रणाली नभएकै कारण आज ती युवा शैक्षिक बेरोजगारका मारमा पिल्सिएका छन् । यसरी शैक्षिक बेरोजगार भएको देखेर गाउँघरमा अभिभावकहरूले आफ्ना बालबालिकाहरूलाई पढ्न विद्यालय पठाउनु भन्दा पनि काम गर्न अर्काको घरदैलोमा पठाउँछन् । पढेर के हुन्छ ? पढेर जागिर पाइँदैन । जागिर नपाएपछि पढेको के काम ? ज्याला मजदुरी गरेरै खानुपर्छ भने किन पढ्ने ? नपढी दैनिक मजदुरी गरेर खानु नै बेस हुन्छ भन्ने अवधारणाबाट ग्रसित देखिन्छन् प्रायः ग्रामीण भेकका जनसमुदाय ।
यस किसिमको कुण्ठित मानसिकताबाट उकास्न शिक्षानीतिलाई समावेशी, सीपमूलक र आधुनिक बनाइनु अपरिहार्य देखिन्छ । हाम्रो देश बहुसांस्कृतिक, बहुधार्मिक, बहुभाषिक मुलुक भएकोले ती विविध संस्कृति, धर्म, भाषा जस्ता महत्वपूर्ण अवयवहरूलाई नयाँ शिक्षानीतिमा समावेश गरिनुपर्दछ । बहुभाषिक शिक्षानीति ल्याइयो भने दुर्गम तथा गाउँघरका बालबालिका जो नेपाली भाषा जान्दैनन् तिनीहरू आफ्नै मातृभाषा वा स्थानीय भाषामा शिक्षा हासिल गर्न पाउँछन् भने उनीहरूमा विद्यालय छोड्नु वा छोडाउनुपर्ने बाध्यता रहँदैन । एकलभाषा शिक्षणबाट सिकाइ र बुझाइमा तालमेल नमिली अप्ठ्यारो पारी नेपालीइतर भाषिक समुदायका बालबालिका विद्यालय छोड्न बाध्य हुन्छन् ।
शिक्षाको माध्यम बहुभाषिक मात्र भएर पुग्दैन । शैक्षिक सामग्रीहरूमा पनि फेरबदल गरिनुपर्दछ । शिक्षाका हरेक तहमा आदिवासी जनजातिलगायत विभिन्न जातजातिका पुख्र्यौली पेसा, संस्कृति, सीप र आदिवासी ज्ञानलाई संरक्षण, संवर्द्धन र विकास गर्नका लागि समावेश गरिनुपर्दछ । जसले गर्दा सबै समुदायका बालबालिका लाभान्वित भएर शिक्षा हासिल गरिसकेपछि पनि सरकारी जागिरको मुख ताक्नुपर्ने अवस्थाबाट मुक्त भई आफ्नै पुख्र्यौली पेसा र संस्कृतिलाई जोगाउन सक्छन् । केही आदिवासी जनजातिका भाषा, संस्कृति र धर्मलाई शिक्षाको मूलधारमा ल्याइएका छन् । तर त्यति मात्रले पूर्ण समानुपातिक समावेशी हुन नसक्ने हुनाले नेपालका सबै भाषा र भाषिकाहरूलाई शिक्षामा समाहित गरिनुपर्छ । मातृभाषा शिक्षाको माध्यमबाट हरेक समुदायका बालबालिकालाई शैक्षिक, बौद्धिक र चेतना अभिवृद्धि गराउन ठूलो सहयोग पुर्याउँछ । साथै तिनीहरूले आफ्नो भाषा सिक्न पाउनुका साथै संस्कृति, धर्म र सिङ्गो राष्ट्रकै सँस्कृति आफ्नै भाषाको माध्यमबाट सजिलै सिक्न सक्छन् र उच्च शिक्षाका लागि सक्षम हुन्छन् ।
तराईका भित्री गाउँका केही समुदायहरू मुसहर -सदा, ऋषिदेव), चमार -राम), डोम -मरीक), तत्मा
-खत्वे), दुसाद, बाँतर, आदि हरेक दृष्टिकोणबाट पछाडि परेका वा पारिएका छन् । ती समुदायका मानिसहरूलाई शिक्षा के हो ? शिक्षा किन चाहिन्छ ? केही मतलब छैन । दैनिक अर्काको घरमा काम गरेर बिहान-बेलुकाको जोहो गर्न तल्लीन हुन्छन् । उनीहरूले चाहेर पनि आफ्ना छोराछोरीहरूलाई विद्यालय पठाउनसकेका छैनन् । कोही अभिभावकले बालबालिकालाई विद्यालय पठाइहाल्यो भने पनि ती केटाकेटीहरू भाषा नजानेकोले शिक्षकले पढाएको कुरा नबुझ्ने र घरमा पनि कसैले सिकाइदिने व्यवस्था नहुँदा विद्यालय छाड्न बाध्य छन् ।
यस्ता उत्पीडित वर्गलाई यस समस्याबाट मुक्ति दिलाउन तिनीहरूका लागि शिक्षामा क्रान्तिकारी परिर्वतन ल्याउनु अति आवश्यक छ । बालबालिकालाई मातृभाषा शिक्षाको माध्यमबाट मूलधारमा ल्याउन सकिन्छ भने तिनीहरूका अभिभावकहरूलाई साक्षर बनाउन स्थानीय भाषाको माध्यमबाट स्वरोजगार बनाउने किसिमको अनौपचारिक शिक्षानीति ल्याइनुपर्दछ ।
यस्तै तराई मूलका आदिवासी जनजातिहरू जस्तै उराँव, मुण्डा, खडिया, किसान, थारु, राजवंशी, धिमाल, मेचे, सन्थाल आदिका मौलिक संस्कृति छन् । पौराणिक कलाकृतिहरू हालसम्म विद्यमान छन् । उपयुक्त शिक्षानीति अभावका कारण ती मौलिक संस्कृति, कला, सीपहरू पुस्तान्तरण हुन सकिरहेको छैन । यसो हुँदा आउँदा केही वर्षमै ती मौलिकपन लोप हुने खतरामा छ भने अर्कोतिर मौलिक पेसाको महत्व एवं उत्पादित हस्त कलाकृति पनि उचित बजार व्यवस्थापन नहुँदा लोप हुने अवस्थामा पुगेको छ । तसर्थ यस्तो अवस्थाबाट बचाउन र मौलिक विविधतालाई संरक्षण, संवर्द्धन र विकास गर्न स्थानीय समुदायलाई तिनीहरूकै भाषाको माध्यमबाट तिनीहरूका मौलिक सीप, कला, संस्कृति जस्ता कुरालाई औपचारिक तथा अनौपचारिक शिक्षाको रूपमा पठनपाठन गराई उत्पादित हस्तकला, कृतिको उचित बजार व्यवस्थापन गराइनुपर्दछ ।
हिमाली, पहाडी आदिवासी जनजातिलगायत केही अन्य समुदाय जङ्गली जडीबुटी सम्बन्धमा निकै जानकारी राख्छन् । जङ्गली जडीबुटी कहाँ र कसरी चिन्ने ? केका लागि कति र कसरी प्रयोग गर्ने ? भन्ने पोख्त ज्ञान हुन्छ उनीहरूमा । यस्ता ज्ञानवर्द्धक कुराहरूलाई शिक्षाका दायरामा ल्याइनुपर्छ । जडीबुटीकै व्यापार गरेर जीविकोपार्जन गर्ने कैयौँ परिवार छन् । यस्ता जडीबुटीजन्य पदार्थ पहिचान गर्ने ज्ञान र त्यसका संवर्द्धन र व्यवस्थापन गर्न उचित पहलको आवश्यकता देखिन्छ । त्यस्ता जडीबुटी जन्य पदार्थको परम्परागत प्रयोग विधि र आयुर्वेदिक ज्ञानलाई शिक्षाको दायरामा ल्याई पठनपाठन गराइयो भने घरेलु स्वास्थ्य उपचारमा जनचेतना अभिवृद्धि भई आम नेपालीले स्वस्थ जीवनयापन गर्न पाउनुका साथै उपचारको नाममा हुने फजुल खर्च रोक्न सकिन्छ ।
हाम्रो देशमा सदियौँदेखि चल्दै आएको एकतन्त्रीय शासन प्रशासनका बखत बनेको शिक्षानीति हालसम्म चलिरहेको हुँदा यसले एक्काइसौँ शताब्दीको आधुनिक शिक्षानीतिलाई प्रतिनिधित्व गर्न सकिरहेको छैन । शासक वर्गको मात्र गुण गाइने शिक्षा भएकोले यसले नेपाली जनताको व्यावहारिक, सांस्कृतिक पक्ष र सीपमूलक कार्यदक्षता प्रदान गर्ने खालको छैन । त्यसैले यस एकपक्षीय शिक्षानीतिलाई समावेशी, सीपमूलक र आधुनिक बनाइनु आजको जल्दोबल्दो आवश्यकता हो ।
एकपक्षीय शिक्षानीतिका कारण हाल हजारौँ युवा विभिन्न शैक्षिक तहका प्रमाणपत्रहरू हातमा राखेर रोजगारीको खोजीमा भौतारिरहेका छन् । व्यावहारिक शिक्षा प्रणाली नभएकै कारण आज ती युवा शैक्षिक बेरोजगारका मारमा पिल्सिएका छन् । यसरी शैक्षिक बेरोजगार भएको देखेर गाउँघरमा अभिभावकहरूले आफ्ना बालबालिकाहरूलाई पढ्न विद्यालय पठाउनु भन्दा पनि काम गर्न अर्काको घरदैलोमा पठाउँछन् । पढेर के हुन्छ ? पढेर जागिर पाइँदैन । जागिर नपाएपछि पढेको के काम ? ज्याला मजदुरी गरेरै खानुपर्छ भने किन पढ्ने ? नपढी दैनिक मजदुरी गरेर खानु नै बेस हुन्छ भन्ने अवधारणाबाट ग्रसित देखिन्छन् प्रायः ग्रामीण भेकका जनसमुदाय ।
यस किसिमको कुण्ठित मानसिकताबाट उकास्न शिक्षानीतिलाई समावेशी, सीपमूलक र आधुनिक बनाइनु अपरिहार्य देखिन्छ । हाम्रो देश बहुसांस्कृतिक, बहुधार्मिक, बहुभाषिक मुलुक भएकोले ती विविध संस्कृति, धर्म, भाषा जस्ता महत्वपूर्ण अवयवहरूलाई नयाँ शिक्षानीतिमा समावेश गरिनुपर्दछ । बहुभाषिक शिक्षानीति ल्याइयो भने दुर्गम तथा गाउँघरका बालबालिका जो नेपाली भाषा जान्दैनन् तिनीहरू आफ्नै मातृभाषा वा स्थानीय भाषामा शिक्षा हासिल गर्न पाउँछन् भने उनीहरूमा विद्यालय छोड्नु वा छोडाउनुपर्ने बाध्यता रहँदैन । एकलभाषा शिक्षणबाट सिकाइ र बुझाइमा तालमेल नमिली अप्ठ्यारो पारी नेपालीइतर भाषिक समुदायका बालबालिका विद्यालय छोड्न बाध्य हुन्छन् ।
शिक्षाको माध्यम बहुभाषिक मात्र भएर पुग्दैन । शैक्षिक सामग्रीहरूमा पनि फेरबदल गरिनुपर्दछ । शिक्षाका हरेक तहमा आदिवासी जनजातिलगायत विभिन्न जातजातिका पुख्र्यौली पेसा, संस्कृति, सीप र आदिवासी ज्ञानलाई संरक्षण, संवर्द्धन र विकास गर्नका लागि समावेश गरिनुपर्दछ । जसले गर्दा सबै समुदायका बालबालिका लाभान्वित भएर शिक्षा हासिल गरिसकेपछि पनि सरकारी जागिरको मुख ताक्नुपर्ने अवस्थाबाट मुक्त भई आफ्नै पुख्र्यौली पेसा र संस्कृतिलाई जोगाउन सक्छन् । केही आदिवासी जनजातिका भाषा, संस्कृति र धर्मलाई शिक्षाको मूलधारमा ल्याइएका छन् । तर त्यति मात्रले पूर्ण समानुपातिक समावेशी हुन नसक्ने हुनाले नेपालका सबै भाषा र भाषिकाहरूलाई शिक्षामा समाहित गरिनुपर्छ । मातृभाषा शिक्षाको माध्यमबाट हरेक समुदायका बालबालिकालाई शैक्षिक, बौद्धिक र चेतना अभिवृद्धि गराउन ठूलो सहयोग पुर्याउँछ । साथै तिनीहरूले आफ्नो भाषा सिक्न पाउनुका साथै संस्कृति, धर्म र सिङ्गो राष्ट्रकै सँस्कृति आफ्नै भाषाको माध्यमबाट सजिलै सिक्न सक्छन् र उच्च शिक्षाका लागि सक्षम हुन्छन् ।
तराईका भित्री गाउँका केही समुदायहरू मुसहर -सदा, ऋषिदेव), चमार -राम), डोम -मरीक), तत्मा
-खत्वे), दुसाद, बाँतर, आदि हरेक दृष्टिकोणबाट पछाडि परेका वा पारिएका छन् । ती समुदायका मानिसहरूलाई शिक्षा के हो ? शिक्षा किन चाहिन्छ ? केही मतलब छैन । दैनिक अर्काको घरमा काम गरेर बिहान-बेलुकाको जोहो गर्न तल्लीन हुन्छन् । उनीहरूले चाहेर पनि आफ्ना छोराछोरीहरूलाई विद्यालय पठाउनसकेका छैनन् । कोही अभिभावकले बालबालिकालाई विद्यालय पठाइहाल्यो भने पनि ती केटाकेटीहरू भाषा नजानेकोले शिक्षकले पढाएको कुरा नबुझ्ने र घरमा पनि कसैले सिकाइदिने व्यवस्था नहुँदा विद्यालय छाड्न बाध्य छन् ।
यस्ता उत्पीडित वर्गलाई यस समस्याबाट मुक्ति दिलाउन तिनीहरूका लागि शिक्षामा क्रान्तिकारी परिर्वतन ल्याउनु अति आवश्यक छ । बालबालिकालाई मातृभाषा शिक्षाको माध्यमबाट मूलधारमा ल्याउन सकिन्छ भने तिनीहरूका अभिभावकहरूलाई साक्षर बनाउन स्थानीय भाषाको माध्यमबाट स्वरोजगार बनाउने किसिमको अनौपचारिक शिक्षानीति ल्याइनुपर्दछ ।
यस्तै तराई मूलका आदिवासी जनजातिहरू जस्तै उराँव, मुण्डा, खडिया, किसान, थारु, राजवंशी, धिमाल, मेचे, सन्थाल आदिका मौलिक संस्कृति छन् । पौराणिक कलाकृतिहरू हालसम्म विद्यमान छन् । उपयुक्त शिक्षानीति अभावका कारण ती मौलिक संस्कृति, कला, सीपहरू पुस्तान्तरण हुन सकिरहेको छैन । यसो हुँदा आउँदा केही वर्षमै ती मौलिकपन लोप हुने खतरामा छ भने अर्कोतिर मौलिक पेसाको महत्व एवं उत्पादित हस्त कलाकृति पनि उचित बजार व्यवस्थापन नहुँदा लोप हुने अवस्थामा पुगेको छ । तसर्थ यस्तो अवस्थाबाट बचाउन र मौलिक विविधतालाई संरक्षण, संवर्द्धन र विकास गर्न स्थानीय समुदायलाई तिनीहरूकै भाषाको माध्यमबाट तिनीहरूका मौलिक सीप, कला, संस्कृति जस्ता कुरालाई औपचारिक तथा अनौपचारिक शिक्षाको रूपमा पठनपाठन गराई उत्पादित हस्तकला, कृतिको उचित बजार व्यवस्थापन गराइनुपर्दछ ।
हिमाली, पहाडी आदिवासी जनजातिलगायत केही अन्य समुदाय जङ्गली जडीबुटी सम्बन्धमा निकै जानकारी राख्छन् । जङ्गली जडीबुटी कहाँ र कसरी चिन्ने ? केका लागि कति र कसरी प्रयोग गर्ने ? भन्ने पोख्त ज्ञान हुन्छ उनीहरूमा । यस्ता ज्ञानवर्द्धक कुराहरूलाई शिक्षाका दायरामा ल्याइनुपर्छ । जडीबुटीकै व्यापार गरेर जीविकोपार्जन गर्ने कैयौँ परिवार छन् । यस्ता जडीबुटीजन्य पदार्थ पहिचान गर्ने ज्ञान र त्यसका संवर्द्धन र व्यवस्थापन गर्न उचित पहलको आवश्यकता देखिन्छ । त्यस्ता जडीबुटी जन्य पदार्थको परम्परागत प्रयोग विधि र आयुर्वेदिक ज्ञानलाई शिक्षाको दायरामा ल्याई पठनपाठन गराइयो भने घरेलु स्वास्थ्य उपचारमा जनचेतना अभिवृद्धि भई आम नेपालीले स्वस्थ जीवनयापन गर्न पाउनुका साथै उपचारको नाममा हुने फजुल खर्च रोक्न सकिन्छ ।
गोरखापत्रबाट
No comments:
Post a Comment