लिम्बुवान मुक्ति आन्दोलनको झलक

नोगेन हाङ

(धेरै पटक लड्दा पनि गोर्खा सेनाले लिम्बुवान सेना माथी बिजय हात नपारे पछि सोझोपनाको फाइदा उठाउँदै एउटा प्रस्ताब अघि ल्याए, जस अनुसार -गोर्खाली सेनाको तर्फबाट एक जना पहलमान र लिम्बुवान सेना बाट एकजना गरी ती दुइ लाई कुस्ती खेलाउने, कुस्तीमा अरु कसैले हस्तक्षेप नगर्ने साथै कुनै हातहतियार प्रयोग गर्न नपाईने र त्यहि हारजितलाई नै युद्धको निर्णायक निस्कर्षको रुपमा लिने- प्रस्ताब अनुसार लिम्बुवानको तर्फबाट ‘कांसोरे’ र गोर्खाली सेनाको तर्फबाट एकजना, युद्ध मोर्चाबन्दी गरिएको ठाउँ, चैनपुरको माझीटरमा दुबै पक्षका सेनाहरुका माझ घमाशान कुस्ति चल्यो, अन्तत लिम्बुवानका पहलमान कांसोरेले गोर्खा सेनाका पहलमानलाई मारी छाडे, त्यस पछि आफ्नो पहलमानको हारले आगो भएका गोर्खा सेनाहरुले बगरनेर बालुवामा लुकाई राखेको हातहतियार झिकी, बिना हात हतियार उपस्थित भएका लिम्बुवानका सेना माथी जाई लागे र कांसोरे सहित अधिकांश लिम्बुवान सेनाको नरसंहार गरे। र पछि गोर्खा शासकहरुले आफुले नियम उलंघन गरेको जालबाजी स्विकारोत्ति जनाउँदै सम्पुर्ण शासनअधिकार लिम्बुवानलाई नै छोड्दै गोर्खा राज्य भित्र लिम्बुवानलाई गाभेका थिए। यो कुनै काल्पनिक कथा होईन, गोर्खा राज्य बिस्तारको एउटा जिउँदो इतिहास हो। त्यस पछि यता सरकार द्धारा लिम्बुवान माथीका ज्यादत्तिहरु को इतिहास अत्यन्तै दुर्लभ छन, कारण लिम्बुवानका घरघरमा गएर लिम्बु पुस्तक लेखोटहरु जलाईनु, लिम्बु भाषा, लिपि प्रसारक श्रीजंगा, इमान सिं जस्ता ब्यक्तित्वहरुलाइ निर्मम तरिकाले मारिनु, लिम्बु भाषा लिपि प्रचार-प्रसारलाइ पुर्ण निगरानीमा राख्नु, आदि इत्यादी।
हुन त स्वयं म चाहि देशलाई टुक्र्याउनु पर्छ भन्ने मान्यता बोकेकको मान्छे होईन, तर अर्को तर्फ सुक्ष्म अध्ययन गर्दाखेरी, -जति सुकै दुध देओस, लात हान्ने गाई लिम्बुहरु पाल्दैनन राख्दैनन तर क्षेत्री ब्राम्हण समाजका मान्छेहरु दुध दिने गाईको लात पनि सहनु पर्छ- भन्ने मान्यता राख्छन। यी सोचहरुमाथीको फरक हेर्दा, लिम्बु समाजको बिशाल भलाइ र बिकास लिम्बुवान स्वयात्त बन्नुमा नै छ। स्मरण रहोस लिम्बुवान स्वयात्तताको लागी गैर लिम्बुहरु पनि सयौं लागी परेका छन। यस बाट स्पष्ट छ कि लिम्बुवान लिम्बुहरुको मात्र होइन अब, गैर लिम्बुहरुको स्थान पनि सम्मानपुर्बक ससुरक्षित छ।
यो दुइचार आना मैले यहाँ फ्याँक्नुको कारण, म एकदिन पब्लिक ट्रेन चढेर बासस्थान फर्किरहेको थिए, छेवैमा दुइ नेपालीहरु राजनितिक चासो सगै लेपालका बारेमा कुरा गरिरहेका थिए। त्यत्तिकै मा यौटाको मुख बाट फुत्त एउटा प्रश्न निस्कियो, -पुर्बमा यी लिम्बुहरु चाहि त्यत्रो बर्ष चुपचाप बसेर अहिले चाहिं के भएर छुट्टै राज्य भन्दै तातेका ? त्यतिकैमा मेरो ट्रेन ओर्लिने बेला भयो। र यस्तै लिम्बुवानका क्रान्तिको बारेमा थाहा नपाएका पाठकहरुका लागी भवानी तावा को प्रधान सम्पादनमा सम्पादित ‘सुम्हात्लुंग” बुक्लेट को दिलेन्द्र कुरुम्बांगको लेखबाट केहि बुँदाहरु यहा टिपेको छु।)

बि. सं. १८३१ मा सन्धी लालमोहर द्धारा लिम्बुवनलाई गोर्खाको उपनिबेश बनाइए तापनि त्यस्को बिरुद्धमा बिजयपुरका राजा बुद्धिकर्ण खेवाहांग लिम्बु, यांगवरकका हिलीहांग योंगहांग, चैनपुरका जसमुखी राय, छथरका सुनुहांग खेवाहांग राय र चारखालका आशदेब लिंगदम रायले गोर्खा बिरुद्ध जेहाद छेडेका थिए । त्यसपछि भएका लिम्बुवान मुक्ति आन्दोलनहरु यसप्रकार छन्।
१. बि. सं. १८३९ मा लिम्बुवान गोर्खाबाट मुक्त गर्न मुरेहांग लिम्बु र थामुया लिम्बुहरुको छापामार युद्ध।
२. बि. सं. १८७३ तिर पृथ्वीसिंह लिम्बुको स्वतन्त्र लिम्बुवान राज्य खडा गर्ने प्रयास।
३. बि. सं. १९४१ मा जगदल लिम्बुको लिम्बुवान स्वतन्त्रताका लागी बिद्रोह ।
४. बि. सं. १९५२ मा राज्यले ताप्लिजंगमा अमाल राख्दा हांगपांगका बाजहांग लिम्बुको बिरोध र उनको हत्या ।
५. बि. सं. २००६ मा लिम्बुवान स्टेट खडा गर्न बिजयबहादुर लिम्बुको बिद्रोह र २००८ मा उनको हत्या ।
६. राणा शासनको अन्त्य संगै लिम्बुवान प्रान्तको आश्वासन पाएका क्रान्तिकारी लिम्बुहरुको बि. सं. २००७ मा ललितबहादुर तुम्बाहाम्फेको प्रधानमन्त्रीत्वमा १६ सदस्यीय लिम्बुवान मन्त्रीपरिषद गठन ।
७. बि. सं. २००८ मा अखिल लिम्बुवान सुधार संघको स्थापना गरी इमानसिंह चेम्जोंग, गणेश रिजाल, तेजबहादुर प्रर्साईं द्धारा ‘लिम्बुवान खडा हुनै पर्छ’ को नारा को साथ लिम्बुवान प्रादेशिक स्वायत्तताको माग। उक्त मागमा परराष्ट्र, फौज र यातायात केन्द्रको हातमा र बाँकि सबै अधिकार लिम्बुवान स्वयात्त सरकारलाई दिईनुपर्ने माग ।
८. २०१३ र १४ मा पल्लोकिरात लिम्बुवन प्रतिनिधि मण्डल काठमाण्डौं गई लिम्बुवान प्रान्तको माग ।
९. बि. सं. २०१८ मा भूबिक्रम नेम्बांगको नेतृत्वमा लिम्बुवान राज्य पुनस्थापनाको लागी सशस्त्र बिद्रोह ।
१०. २०२४ मा राजा महेन्द्रलाई किपट ब्याबस्था कायम राख्न क्या. दलबहादुर लिम्बुको अगुवाईमा एक प्रतिनिधि काठमाण्डौं गएको । मानबहादुर पंगयांगु र क्या. दलबहादुरलाई जेल चलान ।
११. २०२५ मा धरानमा प्रेमबहादुर माबोहांग, कृष्णबहादुर थांगदेन, ज. हर्क प्रसाद नेम्बांगहरु द्धारा ‘किपट सर्म्पर्क समिती’ गठन । प्रेम बहादुर माबोहांगको नेतृत्वमा लिम्बुवान प्रतिनिधि काठमाण्डौं गई राजा महेन्द्र संग माग प्रस्तुत ।
१२. २०२५ मंसिरमा मेयंगलुंगमा सम्शेरबहादुर तुम्बाहाम्फे र पद्मसुन्दर लावती द्धारा बृहत किपटीय सम्मेलन । लिम्बुवान भुमीमा भूमिसुधार लागु नगरी किपट ब्याबस्था नै कायम गरियोस् भन्ने प्रस्ताब पारित ।
१३. २०३६ मा पान्थरमा आत्मनन्द लिंगदेनको अध्यक्षतामा ‘किरात धर्म तथा साहित्य उत्थान संघ’ स्थापना, भाषा, संस्कृति, जातिय उत्थान तथा सचेतनाका कार्यहरु ब्यापक रुपमा गर्दै आएको ।
१४. २०४५ मा वीर नेम्वांग द्धारा ‘लिम्बुवान मुक्ति मोर्चा’ गठन र लिम्बुवान स्वायत्तताको माग ।
१५. २०४६ मा काठमाण्डौंमा ‘किरात याक्थुंग चुम्लुंग’ को स्थापना र हाल लिम्बुवान स्वायत्तताको माग ।
१६. २०५५ मा ‘लिम्बु बिद्यार्थी मञ्च’ को स्थापना र हाल लिम्बुवान स्वायत्तताको माग ।
१७. २०५७ मा भक्तराज कन्दंवाको अध्यक्षतामा ‘लिम्बुवान राष्ट्रिय मुक्ति मोर्चा’ गठन र लिम्बुवान स्वायत्तताको माग ।
१८. पछिल्लो समयमा लिम्बुवान स्वायत्तताको नाममा खोलिएका संघ संगठनहरु अनगिन्ती पुगेका छन । लिम्बुवानका नाममा खोलिएका थुप्रै संगठनहरुका कारण र्सबसाधारण जनतामा केहि भ्रम पनि सृजना भएको छ । लिम्बुवान स्वयात्त गणराज्य प्राप्तीका लागी स्थापित संगठनहरुमा सबै भन्दा सशक्त संगठन संघिय ‘लिम्बुवान राज्य परिषद’ रहेको कुरामा कसैको दुइमत छैन । संबिधान सभाको निर्वाचन अगावै आत्मनिर्णयको अधिकार सहित लिम्बुवान जातिय स्वायत राज्यको सुनिश्चितता हुनु पर्ने, संबिधान सभाको चुनाब जातिय जनसंख्याको आधारमा पुर्ण समानुपातिक हुनु पर्ने, ब्याबस्थापिका संसद बाटै गणतन्त्र घोषणा हुनु पर्ने लगायतका माग राखी संघिय लिम्बुवान राज्य परिषद आन्दोलित हुँदै आएको छ ।