पूर्ण इन्फादा
नेपाली उपन्यास साहित्यको इतिहासलाई हेर्दाखेरि प्राथमिककालीन अवस्थादेखि नै कुनै न कुनै प्रभावमा परेर लेख्दै आएको पाइन्छ । १९५६ सालमा लेखिएर १९६० सालमा छापिएको गिरीशवल्लभ जोशीको वीरचरित्र’ नामक उपन्यासलाई पहिलो मौलिक उपन्यास मानिएको छ नेपाली उपन्याससाहित्यमा । आधुनिक नेपाली उपन्यास लेखन परम्परा भने रूद्रराज पाण्डे रूपमती -वि.सं.१९९१) छापिएपछि सुरू
भएको हो भनेर मान्दै आएको पाइन्छ । त्यसपछि नेपाली उपन्यासका क्षेत्रमा विभिन्न धारा र वादमा रहेर उपन्यास सिर्जना हुँदै आइरहेको छ र त्यो प्रक्रिया अद्यपि छँदैछ अनि कालान्तरमा चलिरहने छ ।
यही उपक्रममा देश सुब्बाको दोस्रो उपन्यास आदिवासी’ -२०६४) भर्खरै आएको छ । यसभन्दा पहिले पनि उनको अपमान नामको उपन्यास प्रकाशित भइसकेको छ । देश सुब्बा साहित्यलाई भयवादी दृष्टिकोणबाट हेर्दछन् । उनलाई नेपाली साहित्य जगतमा भयवादका प्रवर्तक भनेर पनि चिनिन्छ । उनको आदिवासी उपन्यासमा यही भयवादी दृष्टिकोण पाइन्छ । अथवा उनको दृष्टिकोणमा दुनियामा मान्छेले कुनै न कुनै रूपको भय बोकेर हिँडेको हुन्छ र ऊ भयबाट मुक्त हुनै सक्दैन । उनको यस उपन्यासमा प्रयुक्त विषयवस्तु भनेको पूर्वी नेपालमा रहेका लिम्बू आदिवासीको हो । त्यसकारण उनको यस उपन्यासमा सुरूदेखि अन्त्यसम्म लिम्बू आदिवासी संस्कृतिले जेलिएको छ । उपन्यासमा आध्यात्मिक रूढिलाई निकै महत्व दिएजस्तो लाग्छ । उपन्यासको पात्र निसाम्ले "आफ्नो भाषा, लिपि, धर्म, संस्कृतिको संरक्षण भयो भने मात्रै आफ्नो जातिको अस्तित्व रहन सक्छ नत्र जातीय मुद्दाहरू जति उठाए पनि र जस्तो आन्दोलन गरे प नि त्यस जातिको अस्तित्वको कुनै अर्थ रहँदैन" भनेको छ । अहिलेसम्म नेपालमा रहेको एकात्मक राज्य व्यवस्थाको तीव्र रूपमा यसले विरोध गरेको छ । केन्द्र भङ्ग वा विकेन्द्रित राज्यव्यवस्थाप्रति आस्था व्यक्त गरिएको छ । यति मात्रै होइन यस उपन्यासमा जातीय मोहलाई चर्को रूपमा उठाइएको पाइन्छ ।
यस उपन्यासमा एकजातीय शासन व्यवस्था, धर्म र सांस्कृतिक भूतले सताइएको वर्तमान नेपालको स्वरूपमा परिवर्तन हुनुपर्ने चाहना पाइन्छ । एउटा फूलबारीमा विविध जातका फूलहरू फुले मात्रै फूलबारी सुन्दर देखिन्छ कुरालाई अभिव्यक्त गरिएको छ उपन्यासमा । उपन्यासकारले "अबको समाज भनेको बहुलवादी हुनुपर्छ यानेकि एउटाले अर्काको अस्तित्वलाई स्वीकार गरेर हिँड्न सक्नु पर्छ । यदि कोही अतिवादको घोडा चढेर हिँड्छ भने त्यसको र्सवनाश हुन्छ" भन्ने दृष्टिकोण उपन्यासमा अघि सारेका छन् । यस उपन्यासमा प्रयोग गरिएको भाषा अपमान उपन्यासको भन्दा भिन्न र शिल्पयुक्त देखिन्छ । उपन्यासमा आदिम किराती लिम्बू संस्कृतिलाई उजागर गरेर वर्तमानमा टड्कारो रूपमा देखिएको सांस्कृतिक विचलनप्रति कडा व्यङ्ग्य गरेका छन् । आफ्नो संस्कृतिको संरक्षण आफैले गर्नुपर्ने धारणामा उनले जोड दिएका छन् । उनको यस उपन्यासमा नश्लबोधीय चिन्तन छ्यापछ्याप्ती भेट्न सकिन्छ ।
आदिवासी उपन्यासमा लिम्बू जातिको सामूहिक चेतनालाई प्रतिबिम्बित गरिएको छ र उनीहरू कसरी भयको शिकार हुन पुगे भन्ने यथार्थलाई देखाउने काम भएको छ । आदिवासी किरात लिम्बूहरूको सांस्कृतिक खोजी गरिएको उपन्यास हो भन्दा अर्को अर्थ नलाग्ला यहाँ । उपन्यासमा यथार्थ, मनोविज्ञान र स्वैरकल्पनाको मिश्रण भेटिन्छ । उपन्यासमा कलात्मकताभन्दा वैचारिक पक्षलाई जोड दिइएको छ । अर्कोतिर उनले उपन्यासमा दर्शन र आख्यानको मिश्रण गराएर सुन्दर बनाउने प्रयास गरेका छन् । उपन्यासमा उनले काव्यात्मक भाषाको प्रयोग गरेका छन् भाषिक दृष्टिकोणले हेर्दा ।
उपन्यासले अड्गाल्न खोजेको अर्को विषयवस्तु भनेको नेपालमा २०५२ सालदेखि यता विकसित भएको आन्दोलन र त्यसले समाजमा पारेको प्रभावलाई निसिम पात्रका माध्यमबाट देखाइएको छ । यहाँ खड्किएको विषय भनेको चाहिँ स्थानीयता र विश्वजनित परिवेशलाई उपन्यासकारले जोड्न बिर्सिएका छन् ।
यस उपन्यासमा देश सुब्बाले आदिवासी किरात लिम्बू जातिको प्रकृति प्रेमलाई सुन्दर ढङ्गले देखाएका छन् । उनले यहाँ "प्रकृतिबाट मानिस टाढा हुँदै जाँदा मान्छे कसरी भयभीत हुन्छ र प्रकृतिको नजिक हुँदा मान्छे कसरी भयमुक्त हुन्छ" भन्ने कुरालाई राम्ररी देखाएका छन् । यस उपन्यासलाई गहिरिएर नियाल्दा उपन्यासकारलाई अल्वेयर कामुको दफल र काफ्काको क्यासल उपन्यासको प्रभाव परेको हो कि जस्तो देखिन्छ ।
उपन्यासमा प्रयुक्त पात्र निसाम्ले आन्दोलनको नेतृत्व गरेको देखाइएको छ । यस पात्रले मौलाउँदै गएको गैरसरकारी संस्थाको कार्यप्रति सन्देह व्यक्त गरेको छ । आफू आत्मनिर्भर र सचेत भए मात्रै आफ्नो र आफ्नो भाषा, लिपि र संस्कृति बाँच्ने नत्र मर्ने कुरा देखाइएको छ । यही पात्रका माध्यमबाट नेपालमा वर्तमान अवस्थामा रहेको मिश्रति समाज व्यवस्थालाई सहज रूपमा स्वीकार्नुपर्ने तर एकले अर्कोमाथि थिचोमिचो गर्दा भय उत्पन्न हुन्छ र त्यसबाट नकारात्मक विद्रोह जन्मन्छ भन्ने तीतो सत्यलाई देखाइएको छ । उपन्यासमा प्रयुक्त बाला र मु लुकी दुइ नारी पात्रहरूमध्ये ज्ञान र आलोककी प्रतीकलाई स्वैरकल्पनाको माध्यमबाट उभ्याइएको छ भने मु लुकीलाई सहरीकृत यथार्थ प्रतीतका रूपमा उभ्याइएको छ ।
अतः औपन्यासिक नियमका हिसाबले उपन्यासमा प्रयुक्त विषयवस्तु, परिवेश, दृष्टिबिन्दु, भाव र पात्र चयन सबै कुराहरू उपयुक्त देखिन्छन् । यहाँ उपन्यासकार सबभन्दा ठूलो भयका रूपमा ब्राह्मणवादी व्यवहार र चिन्तनले अन्य जातजातिमाथि गरेको एकलौटी थिचोमिचो र विकृति हो जस्तो लाग्छ । नेपाली उपन्याससाहित्यमा नवीन सोच र नवीन प्रयोगका साथ आएको गहन उपन्यासका रूपमा उपन्यासकार देश सुब्बाको आदिवासी उपन्यासलाई लिन सकिन्छ ।
भएको हो भनेर मान्दै आएको पाइन्छ । त्यसपछि नेपाली उपन्यासका क्षेत्रमा विभिन्न धारा र वादमा रहेर उपन्यास सिर्जना हुँदै आइरहेको छ र त्यो प्रक्रिया अद्यपि छँदैछ अनि कालान्तरमा चलिरहने छ ।यही उपक्रममा देश सुब्बाको दोस्रो उपन्यास आदिवासी’ -२०६४) भर्खरै आएको छ । यसभन्दा पहिले पनि उनको अपमान नामको उपन्यास प्रकाशित भइसकेको छ । देश सुब्बा साहित्यलाई भयवादी दृष्टिकोणबाट हेर्दछन् । उनलाई नेपाली साहित्य जगतमा भयवादका प्रवर्तक भनेर पनि चिनिन्छ । उनको आदिवासी उपन्यासमा यही भयवादी दृष्टिकोण पाइन्छ । अथवा उनको दृष्टिकोणमा दुनियामा मान्छेले कुनै न कुनै रूपको भय बोकेर हिँडेको हुन्छ र ऊ भयबाट मुक्त हुनै सक्दैन । उनको यस उपन्यासमा प्रयुक्त विषयवस्तु भनेको पूर्वी नेपालमा रहेका लिम्बू आदिवासीको हो । त्यसकारण उनको यस उपन्यासमा सुरूदेखि अन्त्यसम्म लिम्बू आदिवासी संस्कृतिले जेलिएको छ । उपन्यासमा आध्यात्मिक रूढिलाई निकै महत्व दिएजस्तो लाग्छ । उपन्यासको पात्र निसाम्ले "आफ्नो भाषा, लिपि, धर्म, संस्कृतिको संरक्षण भयो भने मात्रै आफ्नो जातिको अस्तित्व रहन सक्छ नत्र जातीय मुद्दाहरू जति उठाए पनि र जस्तो आन्दोलन गरे प नि त्यस जातिको अस्तित्वको कुनै अर्थ रहँदैन" भनेको छ । अहिलेसम्म नेपालमा रहेको एकात्मक राज्य व्यवस्थाको तीव्र रूपमा यसले विरोध गरेको छ । केन्द्र भङ्ग वा विकेन्द्रित राज्यव्यवस्थाप्रति आस्था व्यक्त गरिएको छ । यति मात्रै होइन यस उपन्यासमा जातीय मोहलाई चर्को रूपमा उठाइएको पाइन्छ ।
यस उपन्यासमा एकजातीय शासन व्यवस्था, धर्म र सांस्कृतिक भूतले सताइएको वर्तमान नेपालको स्वरूपमा परिवर्तन हुनुपर्ने चाहना पाइन्छ । एउटा फूलबारीमा विविध जातका फूलहरू फुले मात्रै फूलबारी सुन्दर देखिन्छ कुरालाई अभिव्यक्त गरिएको छ उपन्यासमा । उपन्यासकारले "अबको समाज भनेको बहुलवादी हुनुपर्छ यानेकि एउटाले अर्काको अस्तित्वलाई स्वीकार गरेर हिँड्न सक्नु पर्छ । यदि कोही अतिवादको घोडा चढेर हिँड्छ भने त्यसको र्सवनाश हुन्छ" भन्ने दृष्टिकोण उपन्यासमा अघि सारेका छन् । यस उपन्यासमा प्रयोग गरिएको भाषा अपमान उपन्यासको भन्दा भिन्न र शिल्पयुक्त देखिन्छ । उपन्यासमा आदिम किराती लिम्बू संस्कृतिलाई उजागर गरेर वर्तमानमा टड्कारो रूपमा देखिएको सांस्कृतिक विचलनप्रति कडा व्यङ्ग्य गरेका छन् । आफ्नो संस्कृतिको संरक्षण आफैले गर्नुपर्ने धारणामा उनले जोड दिएका छन् । उनको यस उपन्यासमा नश्लबोधीय चिन्तन छ्यापछ्याप्ती भेट्न सकिन्छ ।
आदिवासी उपन्यासमा लिम्बू जातिको सामूहिक चेतनालाई प्रतिबिम्बित गरिएको छ र उनीहरू कसरी भयको शिकार हुन पुगे भन्ने यथार्थलाई देखाउने काम भएको छ । आदिवासी किरात लिम्बूहरूको सांस्कृतिक खोजी गरिएको उपन्यास हो भन्दा अर्को अर्थ नलाग्ला यहाँ । उपन्यासमा यथार्थ, मनोविज्ञान र स्वैरकल्पनाको मिश्रण भेटिन्छ । उपन्यासमा कलात्मकताभन्दा वैचारिक पक्षलाई जोड दिइएको छ । अर्कोतिर उनले उपन्यासमा दर्शन र आख्यानको मिश्रण गराएर सुन्दर बनाउने प्रयास गरेका छन् । उपन्यासमा उनले काव्यात्मक भाषाको प्रयोग गरेका छन् भाषिक दृष्टिकोणले हेर्दा ।
उपन्यासले अड्गाल्न खोजेको अर्को विषयवस्तु भनेको नेपालमा २०५२ सालदेखि यता विकसित भएको आन्दोलन र त्यसले समाजमा पारेको प्रभावलाई निसिम पात्रका माध्यमबाट देखाइएको छ । यहाँ खड्किएको विषय भनेको चाहिँ स्थानीयता र विश्वजनित परिवेशलाई उपन्यासकारले जोड्न बिर्सिएका छन् ।
यस उपन्यासमा देश सुब्बाले आदिवासी किरात लिम्बू जातिको प्रकृति प्रेमलाई सुन्दर ढङ्गले देखाएका छन् । उनले यहाँ "प्रकृतिबाट मानिस टाढा हुँदै जाँदा मान्छे कसरी भयभीत हुन्छ र प्रकृतिको नजिक हुँदा मान्छे कसरी भयमुक्त हुन्छ" भन्ने कुरालाई राम्ररी देखाएका छन् । यस उपन्यासलाई गहिरिएर नियाल्दा उपन्यासकारलाई अल्वेयर कामुको दफल र काफ्काको क्यासल उपन्यासको प्रभाव परेको हो कि जस्तो देखिन्छ ।
उपन्यासमा प्रयुक्त पात्र निसाम्ले आन्दोलनको नेतृत्व गरेको देखाइएको छ । यस पात्रले मौलाउँदै गएको गैरसरकारी संस्थाको कार्यप्रति सन्देह व्यक्त गरेको छ । आफू आत्मनिर्भर र सचेत भए मात्रै आफ्नो र आफ्नो भाषा, लिपि र संस्कृति बाँच्ने नत्र मर्ने कुरा देखाइएको छ । यही पात्रका माध्यमबाट नेपालमा वर्तमान अवस्थामा रहेको मिश्रति समाज व्यवस्थालाई सहज रूपमा स्वीकार्नुपर्ने तर एकले अर्कोमाथि थिचोमिचो गर्दा भय उत्पन्न हुन्छ र त्यसबाट नकारात्मक विद्रोह जन्मन्छ भन्ने तीतो सत्यलाई देखाइएको छ । उपन्यासमा प्रयुक्त बाला र मु लुकी दुइ नारी पात्रहरूमध्ये ज्ञान र आलोककी प्रतीकलाई स्वैरकल्पनाको माध्यमबाट उभ्याइएको छ भने मु लुकीलाई सहरीकृत यथार्थ प्रतीतका रूपमा उभ्याइएको छ ।
अतः औपन्यासिक नियमका हिसाबले उपन्यासमा प्रयुक्त विषयवस्तु, परिवेश, दृष्टिबिन्दु, भाव र पात्र चयन सबै कुराहरू उपयुक्त देखिन्छन् । यहाँ उपन्यासकार सबभन्दा ठूलो भयका रूपमा ब्राह्मणवादी व्यवहार र चिन्तनले अन्य जातजातिमाथि गरेको एकलौटी थिचोमिचो र विकृति हो जस्तो लाग्छ । नेपाली उपन्याससाहित्यमा नवीन सोच र नवीन प्रयोगका साथ आएको गहन उपन्यासका रूपमा उपन्यासकार देश सुब्बाको आदिवासी उपन्यासलाई लिन सकिन्छ ।
No comments:
Post a Comment