बिजयपुरे बुद्धिकर्णरायको छिनोफानो

टंक वनेम

इतिहासमा कलम चलाउने इतिहासकारहरुले बितेका घटनाहरुलाई अनुसंन्धान गरि इतिहासको अध्यारो बाटोमा हिड्ने यात्रीहरुलाई राँको बालेर बाटो देखाउनु हो । अथवा अध्यारोले छोपेको ज्ञानको संसारमा ज्योति बाल्नु हो । इतिहास लेखिनु पर्छ, इतिहास मेटाइनु हुन्न तर प्रमाणीत हुन सक्ने तत्थ्य घटनाहरुलाई अरु नै घटना वा पात्रहरु उपस्थित गराइ पत्यारीलो बनाउन अनेक प्रमाणको जलप लाउदै इतिहासको यात्रा गरिन्छ भने त्यो इतिहास नभएर इतिहास लेखनमा आउने बिकृति हो । त्यस्तो मनोबृतिले इतिहास मात्र भाड्दैन् देश, समाज, र जातियतामा समेत आँच ल्याउने खतरा रहिरहन्छ ।
आकाशमा सयौं ताराहरु छन् तर एउटै जूनको उज्यालोले सयौं सिताराहरुको झलमल मधुरो बनाई दिन्छ । सयौं प्रमाण पेश गरेर इतिहास लेखिए पनि एउटा सत्य प्रमाणले ति सारा इतिहासको नक्कली रुप खण्डन गरी असत्य सबुद गरि दिन्छ । नेपाली इतिहासको सर्न्दर्भमा यस्तै नक्कली सिताराहरु झलमल्लाई रहेका थिए, झाँगि रहेका छन् । तर मान्छेको चेतना हिज भन्दा आज र आज भन्दा भोली अझ तेज भएर जाँदैछ । आजका अत्याधुनीक संञ्चार माध्यम र देश बिदेशमा रहेका अरु ऐतिहासिक पुस्तक,पत्र,पत्रिका द्धारा खोजी अनुसंन्धान गर्न सजिलो भएको छ । शायद यहि कारणले मनोमानी इतिहासको हरफमा आफ्नो कलमको बिषाक्त आँसु चुहाउने इतिहासकारहरु झुट्टो साबित हुदै गइ रहेका छन् । आज भन्दा २२९ बर्ष अघिको बिजयपुरे बुद्धिकर्णरायको एउटा उदाहरण लिउँ । किराँत इतिहासकार स्व.इमानसिं चेम्जोंगले बिजयपुरे बुद्धिकर्णराय खेबाङ् लिम्बू थिए भनेर किरात इतिहासको लामो यात्रा पुरा गरी आफनो चोला उठाएका थिए । बिदेशी नामुद इतिहासकारहरुColonel Eden vansitart, Colonel Kirkpatric, Francis B. Hamilton 1819, kc Chwdhary 1960, Dr. S.k Chatterji, and Charles Mc Dougal जस्ता इतिहासकारहरु बीच पनि बिजयपुरे बुद्धिकर्णरायको बिषयमा आफनो मतहरु मिल्दाजुल्दै थिए । करिब अढाइ शय बर्ष नबाङ्गीएको बुद्धिकर्णरायको इतिहास भरखरै बाङ्गीएर बुद्धिकर्णराय देवान बन्न पुगेका थिए । तर किरात इतिहासकार श्री सि.एम देवान -याक्खा) द्धारा लिखित "बिजयपुरे बुद्धिकर्ण किरात" भन्ने पुस्तकले सटीक जवाफ दियो कि साँचो बुद्धिकर्णराय को थिए र को हुन । श्री सि.एम देवान -याक्खा) ज्यू ले इतिहास केलाउदा उहाँले जे भेटाउनु भयो जे देख्नु भयो त्यहि प्रमाणहरु जनसमक्ष ल्याउनु भयो । इतिहास लेख्ने बाटो, इतिहास लेख्ने इमानदारीता र कर्तब्य बाट कहिले पनि हलचल नभइ आफनो जातीयता र धर्मको बिरुवामा मल हाल्नु भएन । यो साहसिक अठोटले शायद आफनो जाति भित्र बिभीषण भए होलान, तर युग युगान्तरको लागि उहाँ असली किरात इतिहासकार हुन पुगेका छन् । आफनो स्वार्थ लाइ सयौं कोश टाढा राखेर इतिहासको केस्रा केलाउदै जनसमक्ष उपस्थित हुनु भनेको मानब हितमा जीवन खर्चिनु हो र सधै बाँची रहनु हो । सबैलाई घाम जस्तै छर्लङ्ग थाहा छ , श्री ५ पृथ्बीनारायण शाहको खुनी हमला पछि जित्नेहरुले आफनो इतिहासको निमार्ण गर्दा बिजयपुर मुकाम भनेर चिनिने हरिहरसेन, महापतिसेन, र कामदत्तसेन, जस्ता राजा महाराजाहरुको राज्यमा हुदै नभएको लथालिङ्गे मन्त्रि र भत्ताभुङ्गे राजा पनि थिए भनेर इतिहास निर्माण गरेका थिए । आखिर भ्रमको खेति कति दिन टिक्न सक्छर - धेरै खोज अनुसन्धानकर्ता र इतिहासकारहरुले इतिहास खोतले तर इतिहासको गर्भमा त्यस्ता नाम गरेका कुनै पनि राजा मन्त्रिले बिजयपुर दरबारमा राज्य गरेको प्रमाण पाएनन् । तर झुट्टोको बिरुवा रोपिन भने छोडिएको छैन, अहो ! बुद्धिकर्णराय त देवान थिए, अहिले आएर बुद्धिकर्ण देवान हैना र्राई पनि भएका छन् -सिलौटी टाइम्स बर्ष-२ अंक-१, २०६३-पेज-१७ - राजन मुकारुङ - किराती जातीय मुक्तिको सवाल र गणतन्त्रबादी मोर्चाको आबश्यकता) तर यो यक्ष मुद्धालाई बिभिन्न ऐतिहासिक प्रमाणहरु जुटाएर श्री सि.म देवान -याक्खा) ज्यूले फैसला गरि दिई सक्नु भएको छ । यस्तो कठिन इतिहास "बिजयपुरे बुद्धिकर्ण किरात" इतिहास लेखेर आफनो बल बुत्ता खर्च गर्नु साँचो इतिहास लेख्नेहरुको लागि एउटा असली पाठ हो । आशा गरौं श्री सि.एम देवान -याक्खा) ज्यूले देखाउनु भएको यो पाठ सिकेर अरु धेरै नेपाली इतिहासकारहरुले साँचो इतिहासको खोजि गर्ने छन् । यो लथालिङ्ग भएको किरात इतिहासको फैसला गर्ने इतिहासकार श्री सि.एम देवान -याक्खा) इतिहासले संम्झन लायकको इतिहासकार भएर संधै संधैं बाँची रहने छन् ।
यसै सन्दर्भमा उहाँले संङ्कलन् गर्नु भएको लालमोहर, दस्ताबेज र इतिहासका केहि अंशहरु हेरौं । स्वायंम् श्री ५ पृथ्बीनारायण शाह द्धारा बक्सेको लालमोहरको एक अंश यस्तो छ । "राजभारसामार्थ" श्री शुनराय, श्री कुम राय,श्री जङ् राय, भन्ने ब्याक्तिहरुलाई इति सम्बत १८३१ साल मिति श्रावण २२ रोज २ बार मोकाम कान्तिपुर राजधानी शुभाय भुभम्" भन्ने लालमोहरको अन्तमा -....ताँबा पत्रको असल्ली मुलुकी लालमोहर बाँधी माथि लेखिने लिम्बू कुल भाइलाई दियौं) भन्ने लालमोहरबाट पनि लिम्बूवानमा लिम्बूहरुकै स्वशासन चलेको सिद्ध हुन्छ । यो लालमोहरलाई अग्रेज इतिहासकार Hamilton ले पनि दोश्रो उच्च ओहोदाको पदबी बंशानुगत किरात "खेबाङ" को सन्तान दर सन्तानले अगाल्ने गर्थे भनी बर्णन गरेका छन् । त्यो किरात "खेबाङ्" थर धारी "खेबाङ लिम्बू" भएको इतिहास बाट छर्लङ्ग भएको छ
लिम्बूवानमा लिम्बूहरुको बाहुल्य रहेको यथार्थ Chales Mc Dougal को इतिहासको पाना नं. ४ मा पनि उल्लेख भएको छ । It is probable that the most important kirati chiefs this period were Limbus. Prithivi Narayan ShahÚ s proclamation to the Limbus in 1774 for example. Refers to them as the descendents of Tu tu tumyang hang. A famous chiefs of Limbuwan during the earlier period.
भावार्थः "सम्भाब्य हो कि त्यस ताकाको धेरै जसो महात्वपूर्ण किरात प्रमुखहरु लिम्बूहरु नै थिए । इ.स १७७४ -सम्बत १८३१) मा पृथ्बी नारायण शाहको लिम्बूहरु प्रतिको घोषणको उदाहरण अनुसार लिम्बूहरु आदि कालको एक प्रख्यात प्रमुख तु तु तुम्याङहाङ्का सन्तानहरु हुन" उपरोक्त घोषणको उदाहरण अनुसार पनि लिम्बूवानमा किराँत प्रमुखहरु लिम्बू नै थिए भन्नु पर्ने हुन्छ । "The Kulunge RaiÆ " नामक इतिहासको पाना नं. ७ मा Charles Mc Dougel लेख्छन् किरातहरु जस्ले सेन राज बंशको अर्ध स्वातन्त्र शासन अनुमोदन गरे, पल्लो किराँत लिम्बूवानमा ती पछि आउने हरुको -सेन बंश) समय देखि नै त्यहाँको बहु-सख्यक बिजयपुर राजधानी शासक अर्न्तगत नै थिए । र यो एक यथार्थ मानिएको छ कि सबै भन्दा धेरै तिनीहरु लिम्बू नै थिए ।
खेबाङ् बंश लिम्बूहरुले बिजयपुरमा शासन गरेको भन्ने परि प्रेक्ष्यमा डाः चैतन्य सुब्बाको "The culture and Religion of Limbus" इ.स.१९९८ संस्करणको पाना नं. २४ मा पनि बाजाहाङ् -बाजुराय) को छोरा पानो हाङ्-किराँती नाम) खेबाङ् लिम्बू भएको स्पष्ट उल्लेख भएको छ । लिम्बूहरुले बिजयपुर र मकवानपुरमा -चौदण्डी हतुवा माझ किराँत बाहेक) चौतरिया अथवा प्रधान मन्त्री भई कार्यभार सम्हालेका थिए भन्ने थप पुष्ट्याँइ गदै Colonel Eden vansitart n] The Gurkhas नामक इतिहासको पाना नं. ११३ मा उल्लेख गरेका छन् । लिम्बूवानका "लिम्बू सुब्बाहरु संग कुनै तरहले युद्ध नगर्नु हामीले मास्नु पर्ने बुद्धिकर्णराय मात्र हो" भन्ने गोरखा राजाका निर्देशनले बिजयपुर राज्यको सार्बभौमसत्ता -स्वशासनाधिकार) लिम्बू सुब्बा -सुभा) हरुसंग निहित रहेको स्वतः अनुमोदन भएको तत्थ्य अबगत हुन आउछ । अब लिम्बू र सुब्बाको सन्दर्भमा Colonel kirk Patric को इतिहासमा लेखिएको तथ्य पनि बिचार गरौं । "Account of the Kingdome of NepalÆ’ A mission on to the country in the year 1993 को पाना नं. १३ मा Subah of western turry लेखिएको छ । नेपालको पश्चिम तराइको सुब्बा, बर्तमानमा बारा भनिने जिल्लाको नाम -बारघारी) नारायणी अञ्चलमा सुब्बा रहन्थे ।
त्यस्तै उक्त इतिहासको पाना नं. ४२ मा Subahas or Governments भन्ने उल्लेख भएको छ । यहाँ "सुब्बा" अथवा "सरकार" भनिएको छ । पुनः उक्त इतिहासको पाना नं. २०२ मा The Subahas one Governores of districts भन्ने उल्लेख भएको छ । अर्थात सुब्बा भन्नाले जिल्लाको बडाहाकिम भन्ने बोध गराउछ । उक्त इतिहासकै पाना नं. २१६ मा Ride of mountains which stretches in a south east direction from the vicinity of koote to the country of the Limbooas. भनिएको छ ।

भावार्थ ...हिमाली पर्बतको धुरी कुतिको समीपताबाट पूर्बदक्षिण दिशा तर्फ लिम्बू हरुको मुलुक संम्म फैलिन्छ...) स.न. १८५६ मा तिब्बत र गोरखा बीच सन्धि भई गोरखालीले लिएको किरोंग, कुति, झुँगा, तकलखर र छेवर गुम्माको रैतिहरुको लुटिएको धनमाल र याक पशुहरु तिब्बतलाई फर्काई दिएका थिए । यस अर्थमा तत्कालीन कुति तिब्बतमा परेको बुझीन्छ । स्व.इमान सिं चेमजोङ्ले लिम्बूवानका सुब्बा र Colonel Kirk patric n] Country of Limbooas. भन्ने शब्दहरु प्रयोग गरेकोले लिम्बू भारदारले सुब्बा पद अंगालेको सिद्ध हुन्छ । बिजयपुर राज्यमा पहाडी आपुङ्गी राज्य फेदाप सम्मिलित नभइकन तिब्बतका राजा दलाइ लामाले फेदाप देशका राजा बाजाहाङका उत्तरधिकारी बिद्याचन्द्ररायलाइ गरी दिएको लालमोहर

राजा दलाई लामाको लाल-मोहर
राङशाप शु ख्येयेइ शेरक्या छियदाङ छयेडाङका लेन जोङ पेन माक पेन् कुच्छाप डिम्डुल हलाकपर चोकरिक् त्येमे गुपुनेङो गो ग्युर ।। फेदापसा बाजा हाङ्ग दिपा फास्युल फुज्याक छयेसि ।। थेना खोराङगी फाज्योद्धिकि थो प खुङ ।। नुहाङमा भागा सुम लाङ फेल दुन च्यै झयाक्ने फेन्डा छेचना मिथु थाक छयोला देलु सो सोने ङे पागी ।।
Seal of Dalai Lama मेदुक दा बा १० छ १३ लाठी ।
मोहर
तिब्बत

अर्थातः
"मेरा राज्य भरका लामा, रैति, म्याजिस्ट्रेट, गबर्नर, क्याप्टेन, पोलिटिकल एजेन्ट, जज र यिनीहरु बाहेक उत्तर दक्षिणका लिम्बू जाति/थर बंशका हाकिम रैति धनी गरिब गैहृकै मालुम -हिमालयन महायान देछेन छयोलिङ् गुम्बा धरान-१८ का प्रमुख लामा आसाङ्ग अनुसार-चोङरिक को नेपाली अर्थ -चोङ् अर्थात लिम्बू भन्ने बुझीन्छ भन्ने रीक भन्नाले जात वा थर बुझीन्छ" उप्रान्त फेदाप देशका बाजाहाङ् आफ्नो राज्य भार सब उनका पुत्रहरुलाइ जिम्मालाइकन स्वर्ग गएको छ । यो फेदाप देश बाहेक नुहाङमा भागा-सभ अरु सात फैलिएका देशहरु अघि उनिहरुका पिता-पुर्खादेखि पाई खाई चर्ची ल्याएको हो तर्सथ उपरोक्त जागीरे, ढाक्रे, लामा, गैहृले आ-आफ्नो मनमा यो मित्र राज्य सम्झी ब्याबहार गर्नु । यदि तिमीहरुले यस कुरालाई उल्लंघन गरेछौ भने यो मनमा सम्झी राख्नु कि म कुनै प्रकारले औ कहिल्यै पनि तिमीहरु पट्टी लाग्ने छैन ।
मोहर
तिब्बत

माथि उल्लेख भएको तिब्बती लालमोहरमा "चोङ" (Chong) भन्ने शब्दबाट सम्बोधन भएको देखिन्छ । तिब्बती भाषामा चोङ भनेको लिम्बू हो । पुनः अर्को परिच्छेदमा फेदापसा बाजहाङ् भन्ने शब्दले बाजहाङ् नै बाजुराय भएको इतिहास सुनिश्चित छ ।बाजुरायको उत्तराधिकारीहरु क्रमशः बिद्याचन्द्रराय, बिचित्रराय र बुद्धिकर्णराय -राय-तत्कालीन भारदारी पदबी- चौतरिया) खेबाङ लिम्बू हो भनि अग्रेज इतिहासकार Hamilton ले आफ्नो इतिहासमा उल्लेख गरि सकेकै छन् ।इसाको सातौं शताब्दीमा उत्तर हिमालयदेखि दक्षिणमा उत्तर भारतको तिरहुत, उत्तर बिहार -मिथिला प्रदेश) केहि समय तिब्बती राजा मावरोङले कब्जा गरी अधिनमा लिएका थिए । उनले पहाडी किरात भूभागलाई ४ प्रान्तमा बिभाजन गरेर प्रशासनिक ब्याबस्था मिलाएका थिए ।

१) खम्बुवान - काठमाण्डौ उपत्यका र दुधकोशी बीचको भाग ।
२) लिम्बूवान - दुधकोशी र मेची नदी बीचको भाग ।
३) लाप्चान - मेची र टिष्टा नदीको बीचको भाग ।
४) मावरोङ - उत्तर बिहार, तिरहुतको आफुले जीतेको तराइको समतल भाग ।

तिब्बती चिनिया भाषामा खम्बूवानको अर्थ कम परीश्रमले जितेको स्थान र लिम्बूवानको अर्थ बढी परिश्रमले जितेको स्थान बिशेष हुन्छ । राजा मावरोङले यही मनसायले प्रान्तहरुको नामाकरण गरेको बुझीन्छ । दश सोब्बा नेता हरुले लिम्बूवानलाई कब्जा गरेपछि याक्थुङबाहरु सोब्बा -सुभा, सुब्बा) भएर चिनिन थाले ।इ. १३६४ साल तिर बिजयपुर मोरङमा साङलाइङ नामका याकथुङबाले शासन गर्दै थिए । उनि पछि उनैका छोरा पुङलाइङ राजा भए । हिन्दु ब्राम्हृणहरुको चाकडीले प्रभाबित भएर उनले हिन्दुमत लिएर आफ्नो नाम समेत "अमर राय" राखे । यसैको प्रभाबले गर्दा याकथुङबाहरु बिस्तार बिस्तार राय भनिन थालिएको थियो । लन्डनस्थित्- ब्रिटिस लाइब्रेरीमा सूरक्षित ब्रायन हज्सनले संङकलन गरी तयार पारिएको पाण्डुलिपि हाल संम्म फेला परेका लिम्बू संम्बन्धि पुरानो लेखोट हो । सो पाण्डु लिपि, भोल्युम् ६० -पृ २४०) मा लिम्बूवानको चार किल्ला उल्लेख गरिए अनुसार "मेची नदी देखि पश्चिम अरुन नदी देखि पूर्ब वालुमसोम गोला तोक्पे गोला देखि दक्षिण चिहुरामाक्रा देखि उत्र यति भित्र लिम्बुवान" भन्ने ऐतिहासिक प्रमाण अनुसार पनि लिम्बूवानमा लिम्बूहरुले नै राज्यको शासन भार सम्हालेको बुझीन्छ । अतः माथि लेखिएको प्रमाणहरुको आधारमा पल्लो किराँत -लिम्बूवान) को बिजयपुर राजधानीको अन्तिम चौतरिया -प्रधान मन्त्री) राजभारसामार्थ देवान बुद्धिकर्णराय भन्ने थर धारी लिम्बू भएको ठोकुवा साथ भन्नु पर्ने हुन्छ । प्रतापसिंह शाहले अभिमानसिंहलाई बि.स.१८३४ श्रावण २ मा लेखेको पत्र अनुसार बुद्धिकर्ण राय खेबाङलाई बि.स. १८३४ मा मारिएको थियो । Francis B. Hamilton को इतिहास अनुसार उहाँको प्राण जान ३ दिन लागेको थियो । उनको असामयिक मृत्युले उनको आत्मा जागी मानिसहरुलाई पिरोल्न थाले कोले केहि बिजुवा/ पण्डितहरुले बुढा सुभाको समाधिस्थलमा पूजा गर्न थाले । त्यहि बूढा सुभाको समाधिस्थल नैं बर्तमान बूढा सुब्बाको मन्दिर बनेको छ ।बुद्धिकर्णराय खेबाङ लिम्बू बारे जान्न बुझन र इतिहासको गहिरो अध्यन गर्नको लागि भने इतिहासकार C.M. dewan (yakkha) द्धारा लिखित "बिजयपुरे बुद्धिकर्ण किरात" पुस्तकको नजर गर्नै पर्ने हुन्छ । यि प्रमाणहरुको आधारलाइ जानी बुझीकन पनि कसैले इतिहासकै धरातल भत्काएर पुनः नयाँ इतिहासको जग खन्ने शुभारम्भ गर्छ भने आउने सन्ततिहरुको लागि शिक्षा हो कि धोका हो चेतना भयाः ।

सन्दर्भ सूचि
C.M. Dewan (yakkha) - बिजयपुरे बुद्धिकर्ण किरात ।
प्रेम बहादुर माबोहाङ् बि.स २०११ - संक्षिप्त नेपालको इतिहास ।
इमान सिं चेमजोङ - The History and culture of Kirat people. A=D= 1967.
बैरागी काइला -बहा जर्नल, पृ.बर्ष३, अंक-३, २०६३ ।
अर्जुन माबुहाङ् - लिम्बुवान ।