Nov 16, 2011
Nov 10, 2011
लिम्बूवान राज्यको स्थापना र सिमाना
प्रकाश यक्सो
यो ब्रम्हाण्डमा रहेका अनगिन्ती तारा र ग्रहहरु मध्येका एउटा ग्रह पृथ्वी पनि हो। वैज्ञानिकहरुका अनुसार पृथ्वीको उत्पति भएको धेरै लामो समयपछि मात्र पृथ्वीमा जीवहरुको उत्पति भएको हो । शुरुकालमा पृथ्वीमा एकमात्र प्याङजिअ (pangaea)नामको विशाल महाद्वीप (Super continent) थियो । जुन आजभन्दा बीस करोंड वर्षघि टुक्रिएर लोरेइस (Lourasia) र गण्ड्वाना (Gondwana) नामका दुइ ठूला महाद्वीपहरु बने । त्यसैगरी साढे छ करोंड वर्षघि ती दुइ महाद्वीपहरुपनि टुक्रिएर सात महादेशहरु बने (The Random House Book of 1001 Guestions & Answer about Planet Earth: Brian and Brenda Williams Random House New York)।यिनै सात महादेशहरुमध्येका एसिया महादेशमा पर्ने नेपाल पनि एक राष्ट्र हो । नेपालमा बसोबास गर्ने विभिन्न जातजातिहरु मध्ये याक्थुङ (लिम्बू) हरु पनि एक हुन् । यिनीहरुको बारेमा जानकारी लिनु पर्दा शुरुमा कहाँबाट, कहिले,कसरी आएर स्थापित भए ?भन्ने प्रश्न उठ्छ ।याक्थुङहाङवंशीहरुको काठमाण्डौं उपत्यकामा प्रथमपल्ट प्रवेश र त्यहाँ उनीहरुको सर्बप्रथम राज्यको स्थापना कसरी,कहिले र कसको पालामा भयो ?लिम्बूवान राज्यको प्राचीन सिमाना कहाँदेखि कहाँसम्म थियो र कहाँसम्म हो ?याक्थुङ लिपिको आविस्कार तथा याक्थुङ संवतको शुरुवात कसले कसरी गरे ? लिम्बूवान राज्यका संस्थापक राजा को थिए ?आदि प्रश्नहरुको स्पष्ट उत्तर दिन 'शेर्मा यासोलुङ (शेर्मा पुस्तावली)'को अध्ययन गर्न वान्छनीय भएकोले यसलाई यो लेखको प्रमुख स्रोत बनाइएको छ । यो लेखलाई निरन्तरता दिनु भन्दा पहिले शेर्मा यासोलुङको बारेमा छोटो जानकारी दिन आवश्यक भएकोले सो यहाँ दिइएको छ ।
यो ब्रम्हाण्डमा रहेका अनगिन्ती तारा र ग्रहहरु मध्येका एउटा ग्रह पृथ्वी पनि हो। वैज्ञानिकहरुका अनुसार पृथ्वीको उत्पति भएको धेरै लामो समयपछि मात्र पृथ्वीमा जीवहरुको उत्पति भएको हो । शुरुकालमा पृथ्वीमा एकमात्र प्याङजिअ (pangaea)नामको विशाल महाद्वीप (Super continent) थियो । जुन आजभन्दा बीस करोंड वर्षघि टुक्रिएर लोरेइस (Lourasia) र गण्ड्वाना (Gondwana) नामका दुइ ठूला महाद्वीपहरु बने । त्यसैगरी साढे छ करोंड वर्षघि ती दुइ महाद्वीपहरुपनि टुक्रिएर सात महादेशहरु बने (The Random House Book of 1001 Guestions & Answer about Planet Earth: Brian and Brenda Williams Random House New York)।शेर्मा यासोलुङ (शेर्मा पुस्तावली)
लिम्बूवान राज्य अन्तर्गत दश लिम्बूवान राज्यहरु मध्ये पाँचथर पनि एउटा राज्य हो । दश लिम्बूवान राज्य स्थापनापछि पाँचथर राज्यका प्रथम राजा थाम्लासो पापोहाङ (याक्थुङ संवव् ४६७४-४७६५/वि.सं. ७५३-८४४) थिए । पाँचथर राज्यमा थाम्लासो पापोहाङ वंशले जम्मा १७ पुस्तासम्म राज्य शासन गरे । यिनै १७ पुस्ताका राजाहरुमध्ये १६औं पुस्ता तथा शेर्मा थरवंशका दोस्रो पुस्ताका राजा शेर्मा द्वितीय (याक्थुङ संवतः५२५३-५३५०/वि.सं.१३३२-१४२९) थिए ।उनले निम्नलिखित कृतिहरु लेखेका थिए ।
(१) येप्चिरी येबारे याम्बक (येप्चिरी येबाको काम कर्म) -या.सं.५२९४/वि.सं.१३७३ ।
(२) साम्जिरी साम्बारे याम्बक (साम्जिरी साम्बाको काम कर्म) -या.सं.५२९६/वि.सं.१३७५ ।
(३) माङजिरी माङदेम्बारे याम्बक (दैवज्ञ पुरोहितको काम कर्म) -या.सं.५२९९/वि.सं१३७८ ।
(४) तुत्तुगेन तुम्म्याङहाङरे याम्बक (भद्रजनहरुको काम कर्म)-या.सं.५३०१/वि.सं.१३८० ।
(५) सिमिकलुङरे चइत मुन्धुम (ब्रहृमाण्डको मुन्धुमी सृष्टि कथा) -या.सं.५३०४/वि.स.१३८३ ।
(६) साङ खेदा (दन्त्य कथा) -या.सं.५३०५/वि.सं.१३८४ ।
(७) याक्थुङलिम्बूवान लाजेरे साप्मुन्धुम (याक्थुङ लिम्बूानराज्यको इतिहास) -या.सं.५३१३/वि.सं.१३९२ ।
(८) शेर्मा यासोलुङ (शेर्मा पुस्तावली) -या.सं.५३१५/वि.सं.१३९४ ।
(९) सिदा हाबेक (औषधि शास्त्र) -या.सं.५३२९/वि.सं.१४०८ ।
माथि भनिएको १७ पुस्ता राजाहरुको नाम र संवत् यसै लेख अन्तर्गतको पुस्ता नं. १४३ देखि
१५९ सम्म हेर्नुहोस् ।
शेर्मा यासोलुङ अनुसार राजा शेर्मा द्वितीयले यो यासोलुङ (पुस्तावली) केवल शेर्मा थरवंशका लागि मात्र भनेर लेखिएको एउटा छोटो कृति हो । लिम्बूवान राज्यको ऐतिहासिक वृत्तान्त 'याक्थुङ लिम्बूवान लाजेरे साप्मुन्धुम (याक्थुङ लिम्बूवान राज्यको इतिहास)'नामक ग्रन्थमा लेखिएको छ भनेका छन्।उनले शेर्मा यासोलुङमा लिम्बू राजवंशको पुस्तावली,साल-संवतहरुको सम्पादन तथा सङकलन गर्दै ल्याएको र तत्कालीन याक्थुङ लिम्बूवान राज्यको स्थापनाकालदेखिको अभिलेखहरु लेख्दै सार्दै ल्याइएको लिखत अभिलेख हो भनेका छन् । शेर्मा यासोलुङ अनुसार अहिले याक्थुङ संवत् ५९८९ साल -चिल वर्ष भएको छ। याक्थुङ संवत आफ्नै साफेक्वा( फागुन) महिनादेखि साल फेरिन्छ । यो याक्थुङ संवतले करीब ५५९० (वि.सं. १६६९) सालसम्म सिमित मात्रामा भएपनि निरन्तरता पाएको देखिन्छ । त्यसपछि भने यो संवत् अन्धकारमै हरायो ।आज बल्ल त्यहीँ याक्थुङ संवत् पुनः फेला परेको छ ।शेर्मा द्वितीयले याक्थुङ संवतका अतिरिक्त अन्य संवतहरु पनि खोजी गरेर साल संवत् तुलना गरिराख्ने काम गरेका थिए । त्यसका लागि उनले याक्थुङ संवत ५३१० सालमा सङमुकहाङको नेतृत्वमा ५ सदस्यीय टोली खटाए । सो टोलीले विक्रम संवत् फेलापारेर ल्याएको हुँदा उनले उक्त संवत्लाई पनि बेलाबखत याक्थुङ संवत्को छेउमा लेख्ने चलन गरेका थिए ।
शेर्मा यासोलुङको यो छोटो परिचयपछि यसै यासोलुङमा केन्द्रित रहेर योलेखअघि बढ्दैछ। यासोलुङमा उल्लेख भएअनुसार प्राचीनकालमा हिमालय पर्वतको उत्तर-दक्षिणको सम्पूर्ण भू-भागलाई 'एसिङगेन केयाङ लाजे (महाभूमि)'भनिन्थ्यो । हिमालय पर्वतदेखि उत्तरपट्टीको भू-भागलाई 'थोसिङ लाजे (माथिल्लो भूमि)'र दक्षिणपट्टीको भू-भागलाई 'योसिङ लाजे (तल्लो भूमि)'भनिन्थ्यो ।
यहाँ याक्थुङ (लिम्बू) वंशको परिचयात्मक सन्दर्भ उठ्ता किरातमा प्रवेश गर्नुपर्ने हुन्छ । किरातको सन्दर्भ उठ्दा किरातभन्दा अघिको जाति नाममा प्रवेश गर्नुपर्ने हुन्छ । शेर्मा यासोलुङ अनुसार 'सोगाङ' भन्ने ठाउँमा साङदा साङबङहरु बस्थे । उनीहरुका एक 'चोवाङ' नामका सरदार पनि थिए ।साङदा साङबङहरु एक यस्तो ठाउँमा सरे कि त्यो ठाउँ प्राकृतिकरुपमा ज्यादै सुन्दर तथा रमणीय थियो । त्यसैले साङदा साङबोङहरुका सरदार चोवाङले त्यस ठाउँको नाम 'किरात' राखे । साङदा साङबङ भाषामा किरातको अर्थ प्राकृतिकरुपमा ज्यादै सुन्दर तथा रमणीय स्थान भन्ने हुन्छ । साङदा साङबङहरु फेरि अर्को ठाउँमा सरे । उनीहरुले त्यो ठाउँको नाम'सोबुक' राखे । सोबुकमा बस्दा साङदा साङबङहरुले आफूलाई 'साङबङ किरात' भन्न थाले । त्यसपछि फेरि अर्को ठाउँमा सरे जुन् ठाउँको नाम उनीहरुले 'पालिङखुङ' राखे । पालिङखुङमा बस्दा आफूलाई 'किरात' मात्र भन्न थाले । त्यहाँका प्रथम किराती राजा 'सावोङ' थिए । यसरी यहीँ पालिङखुङबाट नै 'किरात' जातिनामको शुरुवात भएको थियो ।
शेर्मा यासोलुङ अनुसार किरातहरुका आदि राजा 'सावोङ' र आदि स्थान 'पालिङखुङ' थियो । यो ठाउँ हिमालयको सुदुर पश्चिमको छेउको आसपासमा पर्दछ । यहीँ पालिङखुङबाट किरातीहरु बढ्दै फैलिन्दै गए । समयान्तरमा ठूलो सङख्या भएपछि उनीहरुको २१ ओटा समूहहरु बन्न पुग्यो । प्रत्येक समूहमा एक एक जना समूह नेतारहन्थे र समूह नेताकै नामबाट समूहको नामपनि रहन्थ्यो । त्यो समूह नेता नै सम्बन्धित समूहको राजा हुन्थ्यो । यिनै २१ ओटा किरात समूहमध्ये १६ समूहको नाम अज्ञात रहेको छ भने बाँकी ५ ओटा समूहहरुको नाम मात्रजानकारीमा अएका छन् । ती ५ समूहहरुको नाम यसप्रकार रहेको छ- (१) मोलोङ (५) वलुप (१०) लासोङ (१३) वोलुङ (१८) सोथोङ ।
यिनै ५ किरात समूहहरु मध्ये मोलोङले नेतृत्व गरेको समूह चाहिँ याक्थुङ (लिम्बू) भएका हुन् । उनीहरु 'फयमदेन'मा बस्दथे । स्रोतमा उल्लेख भएअनुसार फयमदेनको अर्थ 'पवित्र स्थान' भन्ने हुन्छ । यो स्थान काठमाण्डौं उपत्यकादेखि दक्षिण-पश्चिम दिशातिर पर्दछ। फयमदेनका प्रथम राजा 'मोलोङ' थिए । याक्थुङ संवत् ६१ सालमा मोलोङको देहान्त भएपछि उनका छोरा 'याक्थुङ'फयमदेनका राजा भए । उनले याक्थुङ संवत् ६५ सालमा फयमदेनको चार किल्ला साँध सिमाना बाँधेका थिए । पूर्वमा फिछिङवा खङ (फिछिङवा नदी), पश्चिममा सुम्फेवा खङ (तिनपाते खोला), उत्तरमा सेरिलुङ फाङलुङ (बज्र पहाड) र दक्षिणमा लाङथाक तेम्बे (लाङथाक मैदान) सम्म थियो ।
लिम्बूवान राज्य अन्तर्गत दश लिम्बूवान राज्यहरु मध्ये पाँचथर पनि एउटा राज्य हो । दश लिम्बूवान राज्य स्थापनापछि पाँचथर राज्यका प्रथम राजा थाम्लासो पापोहाङ (याक्थुङ संवव् ४६७४-४७६५/वि.सं. ७५३-८४४) थिए । पाँचथर राज्यमा थाम्लासो पापोहाङ वंशले जम्मा १७ पुस्तासम्म राज्य शासन गरे । यिनै १७ पुस्ताका राजाहरुमध्ये १६औं पुस्ता तथा शेर्मा थरवंशका दोस्रो पुस्ताका राजा शेर्मा द्वितीय (याक्थुङ संवतः५२५३-५३५०/वि.सं.१३३२-१४२९) थिए ।उनले निम्नलिखित कृतिहरु लेखेका थिए ।
(१) येप्चिरी येबारे याम्बक (येप्चिरी येबाको काम कर्म) -या.सं.५२९४/वि.सं.१३७३ ।
(२) साम्जिरी साम्बारे याम्बक (साम्जिरी साम्बाको काम कर्म) -या.सं.५२९६/वि.सं.१३७५ ।
(३) माङजिरी माङदेम्बारे याम्बक (दैवज्ञ पुरोहितको काम कर्म) -या.सं.५२९९/वि.सं१३७८ ।
(४) तुत्तुगेन तुम्म्याङहाङरे याम्बक (भद्रजनहरुको काम कर्म)-या.सं.५३०१/वि.सं.१३८० ।
(५) सिमिकलुङरे चइत मुन्धुम (ब्रहृमाण्डको मुन्धुमी सृष्टि कथा) -या.सं.५३०४/वि.स.१३८३ ।
(६) साङ खेदा (दन्त्य कथा) -या.सं.५३०५/वि.सं.१३८४ ।
(७) याक्थुङलिम्बूवान लाजेरे साप्मुन्धुम (याक्थुङ लिम्बूानराज्यको इतिहास) -या.सं.५३१३/वि.सं.१३९२ ।
(८) शेर्मा यासोलुङ (शेर्मा पुस्तावली) -या.सं.५३१५/वि.सं.१३९४ ।
(९) सिदा हाबेक (औषधि शास्त्र) -या.सं.५३२९/वि.सं.१४०८ ।
माथि भनिएको १७ पुस्ता राजाहरुको नाम र संवत् यसै लेख अन्तर्गतको पुस्ता नं. १४३ देखि
१५९ सम्म हेर्नुहोस् ।
शेर्मा यासोलुङ अनुसार राजा शेर्मा द्वितीयले यो यासोलुङ (पुस्तावली) केवल शेर्मा थरवंशका लागि मात्र भनेर लेखिएको एउटा छोटो कृति हो । लिम्बूवान राज्यको ऐतिहासिक वृत्तान्त 'याक्थुङ लिम्बूवान लाजेरे साप्मुन्धुम (याक्थुङ लिम्बूवान राज्यको इतिहास)'नामक ग्रन्थमा लेखिएको छ भनेका छन्।उनले शेर्मा यासोलुङमा लिम्बू राजवंशको पुस्तावली,साल-संवतहरुको सम्पादन तथा सङकलन गर्दै ल्याएको र तत्कालीन याक्थुङ लिम्बूवान राज्यको स्थापनाकालदेखिको अभिलेखहरु लेख्दै सार्दै ल्याइएको लिखत अभिलेख हो भनेका छन् । शेर्मा यासोलुङ अनुसार अहिले याक्थुङ संवत् ५९८९ साल -चिल वर्ष भएको छ। याक्थुङ संवत आफ्नै साफेक्वा( फागुन) महिनादेखि साल फेरिन्छ । यो याक्थुङ संवतले करीब ५५९० (वि.सं. १६६९) सालसम्म सिमित मात्रामा भएपनि निरन्तरता पाएको देखिन्छ । त्यसपछि भने यो संवत् अन्धकारमै हरायो ।आज बल्ल त्यहीँ याक्थुङ संवत् पुनः फेला परेको छ ।शेर्मा द्वितीयले याक्थुङ संवतका अतिरिक्त अन्य संवतहरु पनि खोजी गरेर साल संवत् तुलना गरिराख्ने काम गरेका थिए । त्यसका लागि उनले याक्थुङ संवत ५३१० सालमा सङमुकहाङको नेतृत्वमा ५ सदस्यीय टोली खटाए । सो टोलीले विक्रम संवत् फेलापारेर ल्याएको हुँदा उनले उक्त संवत्लाई पनि बेलाबखत याक्थुङ संवत्को छेउमा लेख्ने चलन गरेका थिए ।
शेर्मा यासोलुङको यो छोटो परिचयपछि यसै यासोलुङमा केन्द्रित रहेर योलेखअघि बढ्दैछ। यासोलुङमा उल्लेख भएअनुसार प्राचीनकालमा हिमालय पर्वतको उत्तर-दक्षिणको सम्पूर्ण भू-भागलाई 'एसिङगेन केयाङ लाजे (महाभूमि)'भनिन्थ्यो । हिमालय पर्वतदेखि उत्तरपट्टीको भू-भागलाई 'थोसिङ लाजे (माथिल्लो भूमि)'र दक्षिणपट्टीको भू-भागलाई 'योसिङ लाजे (तल्लो भूमि)'भनिन्थ्यो ।
यहाँ याक्थुङ (लिम्बू) वंशको परिचयात्मक सन्दर्भ उठ्ता किरातमा प्रवेश गर्नुपर्ने हुन्छ । किरातको सन्दर्भ उठ्दा किरातभन्दा अघिको जाति नाममा प्रवेश गर्नुपर्ने हुन्छ । शेर्मा यासोलुङ अनुसार 'सोगाङ' भन्ने ठाउँमा साङदा साङबङहरु बस्थे । उनीहरुका एक 'चोवाङ' नामका सरदार पनि थिए ।साङदा साङबङहरु एक यस्तो ठाउँमा सरे कि त्यो ठाउँ प्राकृतिकरुपमा ज्यादै सुन्दर तथा रमणीय थियो । त्यसैले साङदा साङबोङहरुका सरदार चोवाङले त्यस ठाउँको नाम 'किरात' राखे । साङदा साङबङ भाषामा किरातको अर्थ प्राकृतिकरुपमा ज्यादै सुन्दर तथा रमणीय स्थान भन्ने हुन्छ । साङदा साङबङहरु फेरि अर्को ठाउँमा सरे । उनीहरुले त्यो ठाउँको नाम'सोबुक' राखे । सोबुकमा बस्दा साङदा साङबङहरुले आफूलाई 'साङबङ किरात' भन्न थाले । त्यसपछि फेरि अर्को ठाउँमा सरे जुन् ठाउँको नाम उनीहरुले 'पालिङखुङ' राखे । पालिङखुङमा बस्दा आफूलाई 'किरात' मात्र भन्न थाले । त्यहाँका प्रथम किराती राजा 'सावोङ' थिए । यसरी यहीँ पालिङखुङबाट नै 'किरात' जातिनामको शुरुवात भएको थियो ।
शेर्मा यासोलुङ अनुसार किरातहरुका आदि राजा 'सावोङ' र आदि स्थान 'पालिङखुङ' थियो । यो ठाउँ हिमालयको सुदुर पश्चिमको छेउको आसपासमा पर्दछ । यहीँ पालिङखुङबाट किरातीहरु बढ्दै फैलिन्दै गए । समयान्तरमा ठूलो सङख्या भएपछि उनीहरुको २१ ओटा समूहहरु बन्न पुग्यो । प्रत्येक समूहमा एक एक जना समूह नेतारहन्थे र समूह नेताकै नामबाट समूहको नामपनि रहन्थ्यो । त्यो समूह नेता नै सम्बन्धित समूहको राजा हुन्थ्यो । यिनै २१ ओटा किरात समूहमध्ये १६ समूहको नाम अज्ञात रहेको छ भने बाँकी ५ ओटा समूहहरुको नाम मात्रजानकारीमा अएका छन् । ती ५ समूहहरुको नाम यसप्रकार रहेको छ- (१) मोलोङ (५) वलुप (१०) लासोङ (१३) वोलुङ (१८) सोथोङ ।
यिनै ५ किरात समूहहरु मध्ये मोलोङले नेतृत्व गरेको समूह चाहिँ याक्थुङ (लिम्बू) भएका हुन् । उनीहरु 'फयमदेन'मा बस्दथे । स्रोतमा उल्लेख भएअनुसार फयमदेनको अर्थ 'पवित्र स्थान' भन्ने हुन्छ । यो स्थान काठमाण्डौं उपत्यकादेखि दक्षिण-पश्चिम दिशातिर पर्दछ। फयमदेनका प्रथम राजा 'मोलोङ' थिए । याक्थुङ संवत् ६१ सालमा मोलोङको देहान्त भएपछि उनका छोरा 'याक्थुङ'फयमदेनका राजा भए । उनले याक्थुङ संवत् ६५ सालमा फयमदेनको चार किल्ला साँध सिमाना बाँधेका थिए । पूर्वमा फिछिङवा खङ (फिछिङवा नदी), पश्चिममा सुम्फेवा खङ (तिनपाते खोला), उत्तरमा सेरिलुङ फाङलुङ (बज्र पहाड) र दक्षिणमा लाङथाक तेम्बे (लाङथाक मैदान) सम्म थियो ।
याक्थुङ लिपिको आविस्कार तथा संवतको शुरुवात
शेर्मा योसोलुङ अनुसार तत्कालीन किरातकालमा कुनै पनि लिपिको आविस्कार भएको थिएन । राजा मोलोङलाई आफूलाई कति वर्ष पुगेँ होला !भन्ने जिज्ञासा लाग्थ्यो। आफ्नो उमेर वर्ष थाहा पाउने माध्यमको अभाव भएको महसुस गरे । तसर्थ छोरालाई आफ्नो उमेर थाहा पाउने माध्यमको समस्या नहोस् भनेर एक विधि अपनाए । जुन् विधि यस्तो थियो-मोलोङले छोरा जन्मेपछि छोराको नाम 'याक्थुङ' राखे । याक्थुङ जन्मदाको समय जाडो याम जाने बेला अर्थात बालीनाली छर्ने बेलाको समय थियो । छोरा जन्मेपछि मोलोङले एउटा दह्रो खालको फलेक तयार पार्न लगाए र फलेकमाथिएउटा ठाडो धर्सो कोरे ।छोरा जन्मेपछि हिउँद-वर्षा पार भई अर्को सोही याम दोहोरिन्ने बित्तिकै उनले प्रत्येक पल्ट ठाडो धर्सो कोर्दथे । यसरी धर्सो कोर्दै जाँदा धर्सो जति ओटा पुग्थ्यो याक्थुङ त्यतिनै वर्ष पुगेको मानिन्थ्यो । मोलोङले छोरा याक्थुङ १५ वर्षको भएपछि छोरा याक्थुङलाई नै धर्सो कोर्न लगाए । याक्थुङले पनि आफू जन्मेको प्रत्येक वर्षोही याम दोहोरिने बित्तिकै धर्सो कोर्थे। जब याक्थुङ २० वर्ष पुरा गरेर २१ वर्षमा लागे तब उनलाई एक प्रकारको चेतना आयो । त्यसपछि याक्थुङले धुलो,ढुङ्गा,पात,बोक्रा आदिमा अनेक प्रकारका चित्रहरु कोर्न थाले । यी विविध चित्रहरुको कोराइको लामो अनुभवबाट उनले मानिसले बोल्ने भाषाको प्रतिनिधित्व गर्ने लिपिको आविस्कार गर्न पुगे । उनले र्सवप्रथम ११ ओटा अक्षर बनाए । तर त्यतिले मात्र याक्थुङ भाषाको प्रतिनिधित्व नभएपछि उनले फेरि ७ ओटा अक्षर थपेर जम्मा १८ ओटा अक्षर बनाए । आफूले बनाएको लिपिको नाम आफ्नै नाम याक्थुङबाट 'याक्थुङ सकसक (याक्थुङ लिपि)' राखे । अर्कोतिर आफ्नो उमेर वर्षको आधारबाट साल समयको पनि गणना गर्न थाले । यसरी गणना गर्न थालिएको वर्ष वर्षमा गणना दिने सालसमयको नाम 'मुङफुङ (संवत)' राखे र मुङफुङको नाम पनि आफ्नै नामबाट 'याक्थुङ मुङफुङ' (याक्थुङ संवत) राखे ।यो चैतन्य कर्मबाट याक्थुङ र यिनका पिता मोलोङ दुवै ज्यादै खुशी भए । याक्थुङ आफ्ना समूह तथा वंश समाजलाई औधि मायाँ गर्थे । याक्थुङको यो ज्ञान र गुनबाट उनका सम्पूर्ण वंशसमाजज्यादै खुशी भई उनीहरुले पनि आफूलाई'याक्थुङ' भन्न थाले र त्यसपछि सबै याक्थुङ भए । राजा मोलोङ (पिता) को अनुमति लिएर याक्थुङले याक्थुङ संवत ५६ सालमा निम्नलिखित ४ कुराहरुको घोषणा गरे ।
(१) याक्थुङ सोसोदाङ (याक्थुङ जाति) ।
(२) याक्थुङ पान (याक्थुङ भाषा) ।
(३) याक्थुङ सकसक (याक्थुङ लिपि) ।
(४) याक्थुङ मुङफुङ (याक्थुङ संवत) ।
(१) याक्थुङ सोसोदाङ (याक्थुङ जाति) ।
(२) याक्थुङ पान (याक्थुङ भाषा) ।
(३) याक्थुङ सकसक (याक्थुङ लिपि) ।
(४) याक्थुङ मुङफुङ (याक्थुङ संवत) ।
याक्थुङका यी ४ महत्वपूर्ण घोषणहरु मध्ये माथि उल्लेखित याक्थुङ संवत अहिले ५९८९ साल पुग्योभन्ने कुराको उल्लेख माथि नै भइसकेको छ ।याक्थुङ संवत ६१ साल पुग्दा राजा मोलोङको मृत्यु भएकोले छोरा याक्थुङ फयमदेनका राजा भए । आफू राजा भएपछि याक्थुङ राजा प्रथमले आफ्ना सम्पूर्ण याक्थुङ वंश समाज र भाइ भारदारहरुलाई निम्नअनुसारको नीति-निर्देशन तथा उपदेशहरु दिएका थिए-
(१) अबदेखि याक्थुङ संवत लेख्ने र त्यसलाई मान्ने ।
(२) प्रत्येक पुस्ताले पिता-पुर्खाहरुको पुस्ता र संवत नछोडी लेख्दै-राख्दै जाने । सबैले लेख्न,राख्न नसकेमा वंशमूल (राज पुस्ता वा नेता) ले चाहिँ अनिवार्य लेख्दै-राख्दै जाने ।
(३) आफ्ना याक्थुङ वंशलाई मायाँ गर्ने साथै अन्य मानिसहरुलाई पनि आफ्ना वंश सरह मायाँ गर्ने ।
(४) राजाले राज्यमा जनताहरुबीच कुनै पनि किसिमको अन्याय हुन नदिने । अन्याय भएमा अन्याय गर्नेलाई दण्ड दिन आवश्यक नीतिनियम बनाइ राख्ने ।
(५) न्याय-अन्याय राम्ररी बुझेर निश्पक्ष न्याय दिने ।
(६) निश्चित सिमाना बाँधेर राज्य गर्ने ।
(७) आवश्यकता अनुसार देशका जनताहरुलाई समय-समयमा भेलागरी राज्यका बारेमा जानकारी दिने ।
(८) सबैले दुश्मनी मानव र पशुप्राणीहरुसँग युद्घ गर्ने कला सिकिराख्ने ।
(९) राज्यलाई सँधै चनाखो राख्ने ।
(१०)अहिले हाम्रो राज्य वरिपरि अरु कसैको पनि राज्य छैन । यदि पछिबाट अरु कसैको राज्य बनेमा त्यो राज्य नमिच्ने ।अन्जानवशमिचेको भए थाहा भएको दिन छोडिदिने ।
(११) पिता-पुर्खाहरुले निश्चित सिमाना बाँधेर आर्जिदिएको भूमि नछोड्ने ।
(१२) पिता-पुर्खाको उपदेश राम्ररी सुन्ने ।
(१३) गलत भए सच्याउने ।
(२) प्रत्येक पुस्ताले पिता-पुर्खाहरुको पुस्ता र संवत नछोडी लेख्दै-राख्दै जाने । सबैले लेख्न,राख्न नसकेमा वंशमूल (राज पुस्ता वा नेता) ले चाहिँ अनिवार्य लेख्दै-राख्दै जाने ।
(३) आफ्ना याक्थुङ वंशलाई मायाँ गर्ने साथै अन्य मानिसहरुलाई पनि आफ्ना वंश सरह मायाँ गर्ने ।
(४) राजाले राज्यमा जनताहरुबीच कुनै पनि किसिमको अन्याय हुन नदिने । अन्याय भएमा अन्याय गर्नेलाई दण्ड दिन आवश्यक नीतिनियम बनाइ राख्ने ।
(५) न्याय-अन्याय राम्ररी बुझेर निश्पक्ष न्याय दिने ।
(६) निश्चित सिमाना बाँधेर राज्य गर्ने ।
(७) आवश्यकता अनुसार देशका जनताहरुलाई समय-समयमा भेलागरी राज्यका बारेमा जानकारी दिने ।
(८) सबैले दुश्मनी मानव र पशुप्राणीहरुसँग युद्घ गर्ने कला सिकिराख्ने ।
(९) राज्यलाई सँधै चनाखो राख्ने ।
(१०)अहिले हाम्रो राज्य वरिपरि अरु कसैको पनि राज्य छैन । यदि पछिबाट अरु कसैको राज्य बनेमा त्यो राज्य नमिच्ने ।अन्जानवशमिचेको भए थाहा भएको दिन छोडिदिने ।
(११) पिता-पुर्खाहरुले निश्चित सिमाना बाँधेर आर्जिदिएको भूमि नछोड्ने ।
(१२) पिता-पुर्खाको उपदेश राम्ररी सुन्ने ।
(१३) गलत भए सच्याउने ।
यसरी माथिको नीति-निर्देशन अनुसार राजा मोलोङ र उनका छोरा याक्थुङहाङबाट याक्थुङ (लिम्बू) राजवंशको इतिहास, पुस्तावलीक्रम र संवत लेख्न शुरु भएको थियो । पुस्तावली र संवत् यो लेखको अन्तिममा राखिएको छ ।लेख लामो हुने भएकोले केहीका बाहेक राजाहरुका भाइ राजकुमारहरुको नाम नलेखिएको हो ।
राजा याक्थुङहाङ-प्रथम -याक्थुङ संवत १(९२) ले याक्थुङसंवत ६५ सालमा एक कानुन निर्माण गरेका थिए जसलाई 'याक्थुङ लाम्फुङ (याक्थुङ विधान)' भनिन्छ । यो याक्थुङ विधान लिम्बू राजवंशको इतिहासमा पहिलो कानुन थियो र यो याक्थुङ (लिम्बू) हरुको र्सवजेष्ठ कानुन पनि हो ।
राजा याक्थुङहाङ-प्रथम -याक्थुङ संवत १(९२) ले याक्थुङसंवत ६५ सालमा एक कानुन निर्माण गरेका थिए जसलाई 'याक्थुङ लाम्फुङ (याक्थुङ विधान)' भनिन्छ । यो याक्थुङ विधान लिम्बू राजवंशको इतिहासमा पहिलो कानुन थियो र यो याक्थुङ (लिम्बू) हरुको र्सवजेष्ठ कानुन पनि हो ।
साङगे वारक (काठमाण्डौं उपत्यकाको प्राचीन तलाउ)
पाँचौं पुस्ताका याक्थुङ राजा सोयोलुङहाङ (या.सं. १००-१८९) का पालामा सर्बजनहरु जँगल घुम्ने क्रममा याक्थुङ संवत् १६० सालमा काठमाण्डौं उपत्यकाको प्राचीन तलाउ पत्ता लागेको थियो । उनीहरुले त्यो तलाउको नाम आफ्नै याक्थुङ भाषामा 'साङगे वारक (पर्वत वेष्ठित महाताल)'राखे । यसरी मानव जातिले प्रथमपल्ट 'साङगे वारक' पत्ता लगाएका थिए । त्यसपछिउनीहरु सालमा २/३ पटक साङगे वारक हेर्न
जाने गर्थे । शेर्मा यासोलुङ अनुसार त्यसबेला साङगे वारक जलमय, प्रकृतिमय र रहस्यमय थियो ।
सातौं पुस्ताका याक्थुङ राजा यामलुकहाङ -या.सं.१६७-२५१) को पालामा अर्थात् याक्थुङ संवत २०३ सालमा घनघोर बर्षा भयो । घनघोर बर्षा भएको केही दिनपछि मानिसहरु सदा झैं साङगे वारक हेर्न जाँदा साङगे वारकको पानीको सतह केही बढेको देखे ।उनीहरु फर्केको केही दिनपछि नैमहाभूकम्प गयो । महाभूकम्प गएको केही महिनापछि उनीहरु फेरि साङगे वारक हेर्न गए । त्यतिबेला साङगे वारकको पानी धेरै सुकेर थोरैमात्र रहेको देखे । यसरी साङगे वारक सुकेको देखेर उनीहरु अचम्मित भएका थिए । यो खबर राजा यामलुकहाङ कहाँ पुर्याए ।यो खबरले राजा पनि अचम्मित भए । उनी सयम् हेर्न जाँदा साच्चै नै साङगे वारक सुकेको पाए । यसरी आफ्नै जीवनकालमा अर्थात याक्थुङ संवत २०३ सालमा घनघोर बर्षा भएको र महाभूकम्प पनि गएको कारणले साङगे वारक सुकेको घटनाको टिपोट लेखिराखे । यो टिपोट पछि उनले उनका सन्तान परिवार, दाजुभाइ तथादेशवासी याक्थुङहरुलाई निम्न कुराहरु भनिराखे-
(१) ताल सुकेको भूमि धेरै समयसम्म मलिलो हुन्छ ।
(२) आजको एक दुइ सय वा दुइ चार सय वर्षछि बोटबिरुवा तथा रुखपात उम्रेर जँगल पुग्छ ।
(३) जँगल पुगेपछि बस्न योग्य हुन्छ ।
(४) हाम्रा भावी याक्थुङ सन्तानहरु त्यहाँ गएर बसूनआदि ।
पाँचौं पुस्ताका याक्थुङ राजा सोयोलुङहाङ (या.सं. १००-१८९) का पालामा सर्बजनहरु जँगल घुम्ने क्रममा याक्थुङ संवत् १६० सालमा काठमाण्डौं उपत्यकाको प्राचीन तलाउ पत्ता लागेको थियो । उनीहरुले त्यो तलाउको नाम आफ्नै याक्थुङ भाषामा 'साङगे वारक (पर्वत वेष्ठित महाताल)'राखे । यसरी मानव जातिले प्रथमपल्ट 'साङगे वारक' पत्ता लगाएका थिए । त्यसपछिउनीहरु सालमा २/३ पटक साङगे वारक हेर्न
जाने गर्थे । शेर्मा यासोलुङ अनुसार त्यसबेला साङगे वारक जलमय, प्रकृतिमय र रहस्यमय थियो ।
सातौं पुस्ताका याक्थुङ राजा यामलुकहाङ -या.सं.१६७-२५१) को पालामा अर्थात् याक्थुङ संवत २०३ सालमा घनघोर बर्षा भयो । घनघोर बर्षा भएको केही दिनपछि मानिसहरु सदा झैं साङगे वारक हेर्न जाँदा साङगे वारकको पानीको सतह केही बढेको देखे ।उनीहरु फर्केको केही दिनपछि नैमहाभूकम्प गयो । महाभूकम्प गएको केही महिनापछि उनीहरु फेरि साङगे वारक हेर्न गए । त्यतिबेला साङगे वारकको पानी धेरै सुकेर थोरैमात्र रहेको देखे । यसरी साङगे वारक सुकेको देखेर उनीहरु अचम्मित भएका थिए । यो खबर राजा यामलुकहाङ कहाँ पुर्याए ।यो खबरले राजा पनि अचम्मित भए । उनी सयम् हेर्न जाँदा साच्चै नै साङगे वारक सुकेको पाए । यसरी आफ्नै जीवनकालमा अर्थात याक्थुङ संवत २०३ सालमा घनघोर बर्षा भएको र महाभूकम्प पनि गएको कारणले साङगे वारक सुकेको घटनाको टिपोट लेखिराखे । यो टिपोट पछि उनले उनका सन्तान परिवार, दाजुभाइ तथादेशवासी याक्थुङहरुलाई निम्न कुराहरु भनिराखे-
(१) ताल सुकेको भूमि धेरै समयसम्म मलिलो हुन्छ ।
(२) आजको एक दुइ सय वा दुइ चार सय वर्षछि बोटबिरुवा तथा रुखपात उम्रेर जँगल पुग्छ ।
(३) जँगल पुगेपछि बस्न योग्य हुन्छ ।
(४) हाम्रा भावी याक्थुङ सन्तानहरु त्यहाँ गएर बसूनआदि ।
नेबालाजे (काठमाण्डौं उपत्यका) राजा साङदोलुङहाङ (५५८-६४३)
१८ औं पुस्ताका याक्थुङ राजा 'साङदोलुङहाङ'नेबालाजेका संस्थापक तथा प्रथम राजा थिए । आफ्नो सातौं पुस्ताका पुर्खा राजा यामलुकहाङको मनइच्छा पूरा गर्न उनीयाक्थुङ संवत् ६०५ सालमाफयमदेनबाट नेबालाजेमा विधिवत सरेका थिए ।उनले त्यहाँ सर्नु अघि ढाल-फाँड गराइ बस्ती बसाइ बस्न योग्य बनाएका थिए ।राजा साङदोलुङहाङले याक्थुङ संवत् ६०९ सालमा नेबालाजेको चार किल्ला साँध सिमाना बाँधेका थिए । उनले आफ्नो देश नेबालाजेको पश्चिममा साङदोलुङ पहाड, पूर्वमा साम्फी लाजे, उत्तरमा मिङसेलुङ पहाड र दक्षिणमा चेङवालुङ पहाड सिमाना कायम गरेका थिए । नेबालाजेको अर्थ सुत्दा सम्म देखिए झैं सम्म देखिने सम्म भूमि भन्ने हुन्छ । साङदोलुङहाङले नेबालाजेमा प्रवेश गर्दाको बखत निम्न कुराहरु व्यक्त गरेका थिए-
(१) फाङलुङले कप्तुबा लाजे (पर्वतले घेरेको भूमि)।
(२) ताम्भुङले तेप्तुबा लाजे (वनजँगलले ढाकेको भूमि) ।
(३) चानु,लाजे (अन्न उब्जाउ हुने भूमि) ।
(४) नेबालाजे (सुत्दा सम्म देखिए झैं सम्म देखिने सम्म भूमि) ।
(५) नेनेलाजे (सम्म सुतेझैं देखिने समतल भूमि) ।
(६) वारकलाजे (ताल सुकेर बनेको भूमि) आदि ।
माथि व्यक्त गरिएका नेबालाजे र नेनेलाजे भन्ने दुइवटा शव्दहरु आएको भए तापनि दुवै शव्दहरु करीब समान अर्थका हुन् ।
१८ औं पुस्ताका याक्थुङ राजा 'साङदोलुङहाङ'नेबालाजेका संस्थापक तथा प्रथम राजा थिए । आफ्नो सातौं पुस्ताका पुर्खा राजा यामलुकहाङको मनइच्छा पूरा गर्न उनीयाक्थुङ संवत् ६०५ सालमाफयमदेनबाट नेबालाजेमा विधिवत सरेका थिए ।उनले त्यहाँ सर्नु अघि ढाल-फाँड गराइ बस्ती बसाइ बस्न योग्य बनाएका थिए ।राजा साङदोलुङहाङले याक्थुङ संवत् ६०९ सालमा नेबालाजेको चार किल्ला साँध सिमाना बाँधेका थिए । उनले आफ्नो देश नेबालाजेको पश्चिममा साङदोलुङ पहाड, पूर्वमा साम्फी लाजे, उत्तरमा मिङसेलुङ पहाड र दक्षिणमा चेङवालुङ पहाड सिमाना कायम गरेका थिए । नेबालाजेको अर्थ सुत्दा सम्म देखिए झैं सम्म देखिने सम्म भूमि भन्ने हुन्छ । साङदोलुङहाङले नेबालाजेमा प्रवेश गर्दाको बखत निम्न कुराहरु व्यक्त गरेका थिए-
(१) फाङलुङले कप्तुबा लाजे (पर्वतले घेरेको भूमि)।
(२) ताम्भुङले तेप्तुबा लाजे (वनजँगलले ढाकेको भूमि) ।
(३) चानु,लाजे (अन्न उब्जाउ हुने भूमि) ।
(४) नेबालाजे (सुत्दा सम्म देखिए झैं सम्म देखिने सम्म भूमि) ।
(५) नेनेलाजे (सम्म सुतेझैं देखिने समतल भूमि) ।
(६) वारकलाजे (ताल सुकेर बनेको भूमि) आदि ।
माथि व्यक्त गरिएका नेबालाजे र नेनेलाजे भन्ने दुइवटा शव्दहरु आएको भए तापनि दुवै शव्दहरु करीब समान अर्थका हुन् ।
राजा यलम्बरहाङ (११९८-१२८९)
३७ औं पुस्ताका याक्थुङ राजा साङगुनहाङका 'कासारहाङ' -११९५-१२१५) र 'यलम्बरहाङ' -११९८-१२८९) नाम गरेका दुइ भाइ छोराहरु थिए । कासारहाङको २० वर्षको कलिलो उमेरमा निसन्तान भई देहान्त भएकोले उनका भाइ यलम्बरहाङ याक्थुङ संवत् १२१५ सालमा (१७ वर्षको उमेरमा) युवराज घोषित भए । त्यसको ३० वर्ष पछि अर्थात् याक्थुङ संवत १२४५ सालमा राजा साङगुनहाङको मृत्यु भएपछि यलम्बरहाङ नेबालाजेका राजा भए । उनले याक्थुङ संवत् १२४५ देखि १२८९ साल -जम्मा ४४ वर्ष सम्म नेबालाजेमा राज्य गरे । उनी याक्थुङ पुस्तावली अनुसार ३८ औं र नेबालाजेका चाहिँ २१ औं पुस्ताका याक्थुङ राजा थिए ।यलम्बरहाङपछि उनका छोरा निदाङहाङ (१२३३-१३१८), निदाङहाङपछि उनका छोरा वालम्बाहाङ (१२६८-१३५६), वालम्बाहङपछि उनका छोरा लिम्बूहाङ (१३०१-१४०६) नेबालाजे (काठमाण्डौं उपत्यका) मा राजा भए । यिनै लिम्बूहाङले विशाल लिम्बूवान राष्ट्रको निर्माण गरेका थिए ।
३७ औं पुस्ताका याक्थुङ राजा साङगुनहाङका 'कासारहाङ' -११९५-१२१५) र 'यलम्बरहाङ' -११९८-१२८९) नाम गरेका दुइ भाइ छोराहरु थिए । कासारहाङको २० वर्षको कलिलो उमेरमा निसन्तान भई देहान्त भएकोले उनका भाइ यलम्बरहाङ याक्थुङ संवत् १२१५ सालमा (१७ वर्षको उमेरमा) युवराज घोषित भए । त्यसको ३० वर्ष पछि अर्थात् याक्थुङ संवत १२४५ सालमा राजा साङगुनहाङको मृत्यु भएपछि यलम्बरहाङ नेबालाजेका राजा भए । उनले याक्थुङ संवत् १२४५ देखि १२८९ साल -जम्मा ४४ वर्ष सम्म नेबालाजेमा राज्य गरे । उनी याक्थुङ पुस्तावली अनुसार ३८ औं र नेबालाजेका चाहिँ २१ औं पुस्ताका याक्थुङ राजा थिए ।यलम्बरहाङपछि उनका छोरा निदाङहाङ (१२३३-१३१८), निदाङहाङपछि उनका छोरा वालम्बाहाङ (१२६८-१३५६), वालम्बाहङपछि उनका छोरा लिम्बूहाङ (१३०१-१४०६) नेबालाजे (काठमाण्डौं उपत्यका) मा राजा भए । यिनै लिम्बूहाङले विशाल लिम्बूवान राष्ट्रको निर्माण गरेका थिए ।
प्राचीन लिम्बूवान राष्ट्रको निर्माताः राजा लिम्बूहाङ याक्थुङ -१३०१-१४०६)
याक्थुङ (लिम्बू) राजवंशका ४१ औं तथा नेबालाजेका चाहिँ २४ औं पुस्ताका याक्थुङराजा लिम्बूहाङ प्राचीन लिम्बूवान राष्टका निर्माता थिए । उनलाई त्यतिबेला पैतृक राज्य नेबालाजे ज्यादै सानो लागिरहेको थियो ।उनले नेबालाजेलाई ठूलो बनाउने विचार गरिरहेका थिए । तसर्थ यसै विषयका लागि याक्थुङ संवत १३२२ सालमा उनी भाइ हुङमङतीहाङलाई लिएर पिता वालम्बाहाङ कहाँ गए र विन्ती गर्दै भने 'पिता महाराजा ! यो हाम्रो नेबालाजे ज्यादै सानो छ । पछि हाम्रो वँश सन्तानबड्दै-फैलन्दै गएमा भूमिले पुग्दैन । तसर्थ ठूलो राज्य बनाउने विचार गरेको छु । भाइ हुङमङतीहाङलाई मेरै राज्यधिकार अन्तर्गत विशेष राजप्रतिनिधिको रुपमा काम गर्ने अधिकार दिन्छु । राज्य ठूलो बनाउने काममा अविछिन्न लाग्छु । पिताबाट आज्ञोत्तर होस् ।' छोरा लिम्बूहाङको यस्तो इच्छाबाट वालम्बाहाङ पनि ज्यादै खुशी भए र भने'नेबालाजेलाई ठूलो बनाउने विचार गरिरहेका रहेछौं ।विचार बुँझे। ठूलो राज्य बनाउन ज्यादै दुःख-कष्ट हुन्छ । दुःख-कष्ट गरेर नेबालाजेलाई ठूलो बनाउछौं भने तिम्रै लिम्बूहाङ नामबाट राज्यको नाम राख । तिम्रो नामबाट राखिएको भू-राज्यको नाम यो पृथ्वीमा मानव अस्तित्व रहेसम्म रहिरहने छ, ररिहोस् । चिताएको कुरा र गर्न लागेको काम पुरा होस् । तिम्रो पिताबाट यही आज्ञा र आशिर्वात छ ।' यसरी पिता वालम्बाहाङबाट आज्ञोत्तर प्राप्त भएपछि लिम्बूहाङलेराज्य निर्माणका लागि आवश्यक पर्ने कुराहरुको प्रबन्ध गर्न थाले । प्रबन्ध गरिसकेपछि याक्थुङ संवत १३२५ सालमा राज्य निर्माणको नीति-निर्देशिका तयार पारे जुन यसप्रकार रहेको छ-
याक्थुङ (लिम्बू) राजवंशका ४१ औं तथा नेबालाजेका चाहिँ २४ औं पुस्ताका याक्थुङराजा लिम्बूहाङ प्राचीन लिम्बूवान राष्टका निर्माता थिए । उनलाई त्यतिबेला पैतृक राज्य नेबालाजे ज्यादै सानो लागिरहेको थियो ।उनले नेबालाजेलाई ठूलो बनाउने विचार गरिरहेका थिए । तसर्थ यसै विषयका लागि याक्थुङ संवत १३२२ सालमा उनी भाइ हुङमङतीहाङलाई लिएर पिता वालम्बाहाङ कहाँ गए र विन्ती गर्दै भने 'पिता महाराजा ! यो हाम्रो नेबालाजे ज्यादै सानो छ । पछि हाम्रो वँश सन्तानबड्दै-फैलन्दै गएमा भूमिले पुग्दैन । तसर्थ ठूलो राज्य बनाउने विचार गरेको छु । भाइ हुङमङतीहाङलाई मेरै राज्यधिकार अन्तर्गत विशेष राजप्रतिनिधिको रुपमा काम गर्ने अधिकार दिन्छु । राज्य ठूलो बनाउने काममा अविछिन्न लाग्छु । पिताबाट आज्ञोत्तर होस् ।' छोरा लिम्बूहाङको यस्तो इच्छाबाट वालम्बाहाङ पनि ज्यादै खुशी भए र भने'नेबालाजेलाई ठूलो बनाउने विचार गरिरहेका रहेछौं ।विचार बुँझे। ठूलो राज्य बनाउन ज्यादै दुःख-कष्ट हुन्छ । दुःख-कष्ट गरेर नेबालाजेलाई ठूलो बनाउछौं भने तिम्रै लिम्बूहाङ नामबाट राज्यको नाम राख । तिम्रो नामबाट राखिएको भू-राज्यको नाम यो पृथ्वीमा मानव अस्तित्व रहेसम्म रहिरहने छ, ररिहोस् । चिताएको कुरा र गर्न लागेको काम पुरा होस् । तिम्रो पिताबाट यही आज्ञा र आशिर्वात छ ।' यसरी पिता वालम्बाहाङबाट आज्ञोत्तर प्राप्त भएपछि लिम्बूहाङलेराज्य निर्माणका लागि आवश्यक पर्ने कुराहरुको प्रबन्ध गर्न थाले । प्रबन्ध गरिसकेपछि याक्थुङ संवत १३२५ सालमा राज्य निर्माणको नीति-निर्देशिका तयार पारे जुन यसप्रकार रहेको छ-
नीति-निर्देशिका
(१) राज्य निर्माण गर्दा निरपेक्ष भूमिलाई मात्र निर्माण गर्ने ।
(२) निर्मित राज्यको निश्चित सिमाना राख्ने ।
(३) ठूल्ठूला नदी-नाला, पहाड-पर्वत आदिलाई राज्यको सिमाना बनाउने र सो पनि नभएमा अन्य व्यवस्थागर्ने ।
(४) सिमानाहरु स्पष्ट उल्लेख गरिराख्ने ।
(५) राज्य निर्माण भइसकेपछि सिमानाहरुको आवश्यक अनुगमन गर्ने र निर्देशन दिने ।
(६) सिमाना बाँधीसकेको राज्यमा तत्कालको लागि अन्य जातिलाई प्रवेश निशेध गर्ने ।
(७) नीतिगत व्यवस्थाहरु बनाएर मात्र अन्य जातिलाई प्रवेश दिने, बस्ने व्यवस्था गर्ने ।
(८) राज्यको भौंगोलिक अवस्थाका कारण नेबालाजेबाट नै राज्यको विषय हेर्न, रेखदेख गर्न, रक्षा गर्न
समस्या भएमा सरदर बीचमा पर्ने गरी नयाँ उपयुक्त स्थानको छनोट गर्ने ।
(९) राज्य निर्माणको क्रममा बढी राशन-पानीको आवश्यकता पर्ने भएकोले खेतीको विस्तार गरी
अन्नको उत्पादन बढाउने ।
(१०) राज्यका लागि बनाइएका नीति-निर्माणहरु भावी पुस्ताहरुको जानकारीका लागि पुस्ता-पुस्तामा
हस्तानतरण गर्दै जाने ।
(११) पछिल्ला पुस्ताहरुले पनि पुर्खाहरुको अनुसरण गर्दै जाने ।
(१२) राज्य सम्बन्धी कागजातहरु अत्यन्त सुरक्षितसाथ राख्ने ।
(१३) कुनै प्रतिकूल परिस्थिति आएमा अत्यन्त सुरक्षितसाथ सातपत्र माटोमुनि लुकाएर भएपनि
कागजात जोगाउने, बचाउने ।
(१४) माटोमुनि राख्दा सम्बन्धितहरुले मात्र चिन्नसक्ने गरी चिन्ह लगाएर राख्ने ।
(१५) कागजातहरुबाटमात्र परिवार, वंश, जाति, समाज आदिको जानकारी खुल्ने भएकोले प्राणभन्दा
प्यारो मानेर राख्ने ।
(१६) पिता-पुर्खाहरु आफ्नो जन्मको स्रोत भएकोले इस्वर मान्ने, सम्मान गर्ने र सम्झना गर्ने ।
(१७) राज्य निर्माणको क्रममा जाँदा दिशा जानकारीको लागि सूर्य र ताराहरुको सधैं सहारा लिने ।
(१८) निर्माण भइसकेपछि राज्यको नक्शा कोरेर राख्ने, देखेको, हिँडेको, जानेको आधारमा नदीहरुको
नाम र नक्शा पनि कोरेर राख्ने ।
(१९) सिमाना राख्दा ढुङ्गा गारो लाएर राख्ने, ठूल्ठूला चट्टानको पहरा भए त्यसमा चिनो लाएर राख्ने ।
(२०) सिमाना लाइसकेपछि तत्काल केही समयसम्म सिमाना देखिराख्न झण्डा गाड्ने ।
माथिका नीतिगत बुँदाहरु तयार भइसकेपछि नेबालाजे(काठमाण्डौं उपत्यका) का चालिसौं पुस्ताका याक्थुङ राजा वालम्बाहाङका छोरा लिम्बूहाङले याक्थुङ संवत १३२६ सालमा लिम्बूवान राज्य निर्माण विधिवत थालनी गरेर १३९६ सालमा पुरा गरेका थिए । २५ वर्षको कलिलो उमेरमा लिम्बूवान राज्य निर्माणमा लागेका राजा लिम्बूहाङलाई लिम्बूवान राज्य निर्माण कार्य पूरा गर्न करिब ७० वर्षलागेको थियो । लिम्बूवान राष्ट्र-राज्यको निर्माण भइसकेपछि लिम्बूवान राष्ट्र-राज्यको पहिलो राजा सयम् लिम्बूहाङ भएका थिए ।
'शेर्मा यासोलुङ' मा विशेषगरी लिम्बूवान राज्यको प्राचीन स्थापना,चार साँध-सिमानाहरुको नाम,राज्य सञ्चालनका लागि चाहिने विधि(विधान-नियम-कानुन) हरु तथा याक्थुङहाङवंशी राजाहरुको क्रमबद्घ पुस्तावलीहरु विशुद्घ याक्थुङ (लिम्बू) भाषा-लिपिमा उल्लेख गरी राखिएको हुँदा ती उल्लेखित विभिन्न तथ्य ऐतिहासिक प्रमाणहरु मध्ये लिम्बूवानको साँध-सिमाना सम्बन्धमा याक्थुङ (लिम्बू) भाषा-लिपिमा लेखिएको लेखोटलाई देवनागरी लिपिमा जस्ताको तस्तै लेखी त्यसको अर्थ नेपाली भाषामा अनुवाद गरी यस लेखमा राखिएको छ जुन् यस प्रकार रहेको छः
(१) राज्य निर्माण गर्दा निरपेक्ष भूमिलाई मात्र निर्माण गर्ने ।
(२) निर्मित राज्यको निश्चित सिमाना राख्ने ।
(३) ठूल्ठूला नदी-नाला, पहाड-पर्वत आदिलाई राज्यको सिमाना बनाउने र सो पनि नभएमा अन्य व्यवस्थागर्ने ।
(४) सिमानाहरु स्पष्ट उल्लेख गरिराख्ने ।
(५) राज्य निर्माण भइसकेपछि सिमानाहरुको आवश्यक अनुगमन गर्ने र निर्देशन दिने ।
(६) सिमाना बाँधीसकेको राज्यमा तत्कालको लागि अन्य जातिलाई प्रवेश निशेध गर्ने ।
(७) नीतिगत व्यवस्थाहरु बनाएर मात्र अन्य जातिलाई प्रवेश दिने, बस्ने व्यवस्था गर्ने ।
(८) राज्यको भौंगोलिक अवस्थाका कारण नेबालाजेबाट नै राज्यको विषय हेर्न, रेखदेख गर्न, रक्षा गर्न
समस्या भएमा सरदर बीचमा पर्ने गरी नयाँ उपयुक्त स्थानको छनोट गर्ने ।
(९) राज्य निर्माणको क्रममा बढी राशन-पानीको आवश्यकता पर्ने भएकोले खेतीको विस्तार गरी
अन्नको उत्पादन बढाउने ।
(१०) राज्यका लागि बनाइएका नीति-निर्माणहरु भावी पुस्ताहरुको जानकारीका लागि पुस्ता-पुस्तामा
हस्तानतरण गर्दै जाने ।
(११) पछिल्ला पुस्ताहरुले पनि पुर्खाहरुको अनुसरण गर्दै जाने ।
(१२) राज्य सम्बन्धी कागजातहरु अत्यन्त सुरक्षितसाथ राख्ने ।
(१३) कुनै प्रतिकूल परिस्थिति आएमा अत्यन्त सुरक्षितसाथ सातपत्र माटोमुनि लुकाएर भएपनि
कागजात जोगाउने, बचाउने ।
(१४) माटोमुनि राख्दा सम्बन्धितहरुले मात्र चिन्नसक्ने गरी चिन्ह लगाएर राख्ने ।
(१५) कागजातहरुबाटमात्र परिवार, वंश, जाति, समाज आदिको जानकारी खुल्ने भएकोले प्राणभन्दा
प्यारो मानेर राख्ने ।
(१६) पिता-पुर्खाहरु आफ्नो जन्मको स्रोत भएकोले इस्वर मान्ने, सम्मान गर्ने र सम्झना गर्ने ।
(१७) राज्य निर्माणको क्रममा जाँदा दिशा जानकारीको लागि सूर्य र ताराहरुको सधैं सहारा लिने ।
(१८) निर्माण भइसकेपछि राज्यको नक्शा कोरेर राख्ने, देखेको, हिँडेको, जानेको आधारमा नदीहरुको
नाम र नक्शा पनि कोरेर राख्ने ।
(१९) सिमाना राख्दा ढुङ्गा गारो लाएर राख्ने, ठूल्ठूला चट्टानको पहरा भए त्यसमा चिनो लाएर राख्ने ।
(२०) सिमाना लाइसकेपछि तत्काल केही समयसम्म सिमाना देखिराख्न झण्डा गाड्ने ।
माथिका नीतिगत बुँदाहरु तयार भइसकेपछि नेबालाजे(काठमाण्डौं उपत्यका) का चालिसौं पुस्ताका याक्थुङ राजा वालम्बाहाङका छोरा लिम्बूहाङले याक्थुङ संवत १३२६ सालमा लिम्बूवान राज्य निर्माण विधिवत थालनी गरेर १३९६ सालमा पुरा गरेका थिए । २५ वर्षको कलिलो उमेरमा लिम्बूवान राज्य निर्माणमा लागेका राजा लिम्बूहाङलाई लिम्बूवान राज्य निर्माण कार्य पूरा गर्न करिब ७० वर्षलागेको थियो । लिम्बूवान राष्ट्र-राज्यको निर्माण भइसकेपछि लिम्बूवान राष्ट्र-राज्यको पहिलो राजा सयम् लिम्बूहाङ भएका थिए ।
'शेर्मा यासोलुङ' मा विशेषगरी लिम्बूवान राज्यको प्राचीन स्थापना,चार साँध-सिमानाहरुको नाम,राज्य सञ्चालनका लागि चाहिने विधि(विधान-नियम-कानुन) हरु तथा याक्थुङहाङवंशी राजाहरुको क्रमबद्घ पुस्तावलीहरु विशुद्घ याक्थुङ (लिम्बू) भाषा-लिपिमा उल्लेख गरी राखिएको हुँदा ती उल्लेखित विभिन्न तथ्य ऐतिहासिक प्रमाणहरु मध्ये लिम्बूवानको साँध-सिमाना सम्बन्धमा याक्थुङ (लिम्बू) भाषा-लिपिमा लेखिएको लेखोटलाई देवनागरी लिपिमा जस्ताको तस्तै लेखी त्यसको अर्थ नेपाली भाषामा अनुवाद गरी यस लेखमा राखिएको छ जुन् यस प्रकार रहेको छः
( लिम्बूवान लाजेरे साक्लुङ )
"लिम्बूवान लाजेरे साक्लुङः - नाम्पेत साक्लुङः साङदोलुङ फाङलुङ साङदोलुङ फाङलुङ ओनु चेङवा फाङलुङ पोङलयो चेङवा तायातुम्फेङ हाम्लिक ।। नामयोदिङ साक्लुङः चेङवाखङ तायातुम्फेङ ओनु तायातुम्फेङ ए तायातुम्फेङ तुम्सिङवा तायातुम्फेङ हाम्लिक ।। खे, ओनु तुम्सिङवा ए तुम्सिङ यो फुङुम्सिङवा हाम्लिक ।। खे, ओनु फुङसिङवा ए फुङसिङवा फुङसिङवा लुम्दाङवा पतमा नेखङ हाम्लिक ।। खे, ओनु तिङदाङवा लुम्दाङवामाङजङवा नेखङ हाम्लिक ।। नाङकेत साक्लुङः तिङदाङवा लुम्दाङवा माङजङवा नेखङ ओनु तिङदाङवाखङले कुपुङजङ थाक्केनलुङ नाङलुङ हाम्लिक ।। नाम्धोदिङ साक्लुङः थाक्केनलुङ नाङलुङ ओनु नाम्पेत् पिसाङ लेप्फाङ कुलिङयक नाङलुङ ए नाङलुङ सक्वालुङ नाङलुङ हाम्लिक ।। खे, ओनुमिङसेलुङ-साम्फी लाजे हाम्लिक ।। खे, ओनु मिङसेलुङ ए मिङसेलुङ फाङलुङ पोङल साङदोलुङ फाङलुङ हाम्लिक ।। कम्भयाक लिसिङलेप्ला लिखेङ इफो लिम्बूवान लाजे नेल्लो ।। कन लाजेले कुमिङ आमिङ लिम्बूहाङओनु लिम्बूवान युक्खुङबाल्लो ।। याक्थुङ मुङफुङ थिक्सुम किप्पोङ नेत्तुकतङबेओ हेक्तुङआङ थिक्सुम किप्पोङ फाङतुकओ सुलुङबाल्लो ।। नाखेक् इनो इथो चोकुङआङ लिम्बूवान चोकुङबाल्लो ।। कल्ले कुपेसाङ कुनेसाङ आत्तीन्नाङ सुमोङ लाजे मेहोप्लो ।। ।।।।। थाक्केनलुङओनु सक्वालुङ नाङलुङ हाम्लिक्पा हायाक नाङलुङहा, लिम्बूवान इफो मेनेमेयाक्लो ।। साक्वालुङ नाङलुङ फाइन फुङवाखङले कुपुङजङलो" - शेर्मा यासोलुङ- याक्थुङ मुङफुङ ५३१५/वि.सं. १३९४) ।।
"लिम्बूवान लाजेरे साक्लुङः - नाम्पेत साक्लुङः साङदोलुङ फाङलुङ साङदोलुङ फाङलुङ ओनु चेङवा फाङलुङ पोङलयो चेङवा तायातुम्फेङ हाम्लिक ।। नामयोदिङ साक्लुङः चेङवाखङ तायातुम्फेङ ओनु तायातुम्फेङ ए तायातुम्फेङ तुम्सिङवा तायातुम्फेङ हाम्लिक ।। खे, ओनु तुम्सिङवा ए तुम्सिङ यो फुङुम्सिङवा हाम्लिक ।। खे, ओनु फुङसिङवा ए फुङसिङवा फुङसिङवा लुम्दाङवा पतमा नेखङ हाम्लिक ।। खे, ओनु तिङदाङवा लुम्दाङवामाङजङवा नेखङ हाम्लिक ।। नाङकेत साक्लुङः तिङदाङवा लुम्दाङवा माङजङवा नेखङ ओनु तिङदाङवाखङले कुपुङजङ थाक्केनलुङ नाङलुङ हाम्लिक ।। नाम्धोदिङ साक्लुङः थाक्केनलुङ नाङलुङ ओनु नाम्पेत् पिसाङ लेप्फाङ कुलिङयक नाङलुङ ए नाङलुङ सक्वालुङ नाङलुङ हाम्लिक ।। खे, ओनुमिङसेलुङ-साम्फी लाजे हाम्लिक ।। खे, ओनु मिङसेलुङ ए मिङसेलुङ फाङलुङ पोङल साङदोलुङ फाङलुङ हाम्लिक ।। कम्भयाक लिसिङलेप्ला लिखेङ इफो लिम्बूवान लाजे नेल्लो ।। कन लाजेले कुमिङ आमिङ लिम्बूहाङओनु लिम्बूवान युक्खुङबाल्लो ।। याक्थुङ मुङफुङ थिक्सुम किप्पोङ नेत्तुकतङबेओ हेक्तुङआङ थिक्सुम किप्पोङ फाङतुकओ सुलुङबाल्लो ।। नाखेक् इनो इथो चोकुङआङ लिम्बूवान चोकुङबाल्लो ।। कल्ले कुपेसाङ कुनेसाङ आत्तीन्नाङ सुमोङ लाजे मेहोप्लो ।। ।।।।। थाक्केनलुङओनु सक्वालुङ नाङलुङ हाम्लिक्पा हायाक नाङलुङहा, लिम्बूवान इफो मेनेमेयाक्लो ।। साक्वालुङ नाङलुङ फाइन फुङवाखङले कुपुङजङलो" - शेर्मा यासोलुङ- याक्थुङ मुङफुङ ५३१५/वि.सं. १३९४) ।।
अनुवाद
( लिम्बूवान राज्यको सिमाना )
"लिम्बूवान राज्यको सिमानाः- पश्चिम सिमानाः साङदोलुङ पहाड (काठमाण्डौं उपत्यका पश्चिम),साङदोलुङ पहाडदेखि बागमतीपहाड हुँदै दक्षिण बागमती नदीको मैदान (तायातुम्फेङ) सम्म । दक्षिण सिमानाःबागमती नदीको मैदानदेखि मैदानै मैदान सप्तकोशी नदीको मैदानसम्म ।त्यहाँदेखि सप्तकोशी-कोशी नदीहुँदै दक्षिण कोशी-गंगा नदीसम्म । त्यहाँदेखि गंगा नदी हुँदै गंगा-ब्रहृमपुत्र पतमा दोभानसम्म । त्यहाँदेखि टिस्टा-ब्रहृमपुत्र माङजङवा दोभानसम्म ।
पूर्वी सिमानाः - टिस्टा-ब्रहृमपुत्र माङजङवा दोभानदेखि टिस्टा नदीको शीर थाक्केनलुङ हिमालसम्म । उत्तर सिमानाः थाक्केनलुङ हिमालदेखि पश्चिम दिशातर्फ सम्पूर्ण हिमालै हिमालहुँदै सक्वालुङ हिमालसम्म । त्यहाँदेखि मिङसेलुङ-साम्फी क्षेत्रसम्म ।त्यहाँ देखि मिङसेलुङै मिङसेलुङ पहाडहुँदै साङदोलुङ पहाडसम्म । यति चार किल्ला चार बन्धनभित्र लिम्बूवान राज्य छ । यो राज्यको नाम मेरो नाम लिम्बूहाङबाट लिम्बूवान राखेको हो । याक्थुङ संवत १३२६ सालमा थालनी गरेर १३९६ सालमा पूरा गरेको हो । साह्रै दुःख-कष्ट गरेर लिम्बूवान निर्माण गरेको हो ।यसको छेउछाउमा कुनै पनि राष्ट-राज्यहरु छैनन् । थाक्केन्लुङदेखि सक्वालुङ हिमालसम्मका सम्पूर्ण हिमालहरु लिम्बूवानभित्र पर्दछन् । सक्वालुङ भनेको सुनकोशी नदीको शीर हो"- शेर्मा पुस्तावली- याक्थुङ संवत ५३१५/ वि.सं. १३९४) ।
( लिम्बूवान राज्यको सिमाना )
"लिम्बूवान राज्यको सिमानाः- पश्चिम सिमानाः साङदोलुङ पहाड (काठमाण्डौं उपत्यका पश्चिम),साङदोलुङ पहाडदेखि बागमतीपहाड हुँदै दक्षिण बागमती नदीको मैदान (तायातुम्फेङ) सम्म । दक्षिण सिमानाःबागमती नदीको मैदानदेखि मैदानै मैदान सप्तकोशी नदीको मैदानसम्म ।त्यहाँदेखि सप्तकोशी-कोशी नदीहुँदै दक्षिण कोशी-गंगा नदीसम्म । त्यहाँदेखि गंगा नदी हुँदै गंगा-ब्रहृमपुत्र पतमा दोभानसम्म । त्यहाँदेखि टिस्टा-ब्रहृमपुत्र माङजङवा दोभानसम्म ।
पूर्वी सिमानाः - टिस्टा-ब्रहृमपुत्र माङजङवा दोभानदेखि टिस्टा नदीको शीर थाक्केनलुङ हिमालसम्म । उत्तर सिमानाः थाक्केनलुङ हिमालदेखि पश्चिम दिशातर्फ सम्पूर्ण हिमालै हिमालहुँदै सक्वालुङ हिमालसम्म । त्यहाँदेखि मिङसेलुङ-साम्फी क्षेत्रसम्म ।त्यहाँ देखि मिङसेलुङै मिङसेलुङ पहाडहुँदै साङदोलुङ पहाडसम्म । यति चार किल्ला चार बन्धनभित्र लिम्बूवान राज्य छ । यो राज्यको नाम मेरो नाम लिम्बूहाङबाट लिम्बूवान राखेको हो । याक्थुङ संवत १३२६ सालमा थालनी गरेर १३९६ सालमा पूरा गरेको हो । साह्रै दुःख-कष्ट गरेर लिम्बूवान निर्माण गरेको हो ।यसको छेउछाउमा कुनै पनि राष्ट-राज्यहरु छैनन् । थाक्केन्लुङदेखि सक्वालुङ हिमालसम्मका सम्पूर्ण हिमालहरु लिम्बूवानभित्र पर्दछन् । सक्वालुङ भनेको सुनकोशी नदीको शीर हो"- शेर्मा पुस्तावली- याक्थुङ संवत ५३१५/ वि.सं. १३९४) ।
विधान
प्राचीन याक्थुङराज्यकालमा विधान नै कानुन र कानुन नै विधान थियो ।प्राचीनकालमा निर्मित तीन याक्थुङ विधानहरु निम्न अनुसार छ-
पहिलो विधानः याक्थुङ संवत् ६५ सालमा याक्थुङ राजा प्रथमद्वारा निर्मित विधान ।
दोस्रो विधानः१८ औं पुस्ताका याक्थुङ राजा तथा नेबालाजेका संस्थापक राजा साङदोलुङहाङद्वारा याक्थुङ संवत् ६०९ सालमा निर्मित विधान।
तेस्रो विधानः ४१ औं पुस्ताका याक्थुङ राजा लिम्बूहाङद्वारा याक्थुङ संवत् १३९६ सालमानिर्मित विधान ।यो तेस्रो विधान निम्न अनुसार छ-
शेर्मा यासोलुङमा उल्लेख भएको तत्कालीन विधानको प्रस्तावना यस्तो छ-यो पार्थिव भूमिमा बसोबास गर्ने हामी सबै मानिसहरु जनता हौं । जनताहरुको सुरक्षा-संरक्षण गर्न केही गर्नु पर्छ । त्यो गर्न विधान र राजाको आवश्यकता पर्छ । राजा र जनता भनेको दाजु-भाइ हुन् । दाजु-भाइ रहेमा हामी सबै रहन्छौं । राजाले विधान पालना गर्दै, जनतालाई पनि पालना गराउँदै देश र जनताको रक्षा गर्नु पर्छ । हामीले बनाएको विधान निम्न अनुसार छ-
हाम्रो विधान
(१) सबभन्दा पहिले भूमि रहने, भूमिपछि जनता, जनतापछि विधान र विधानपछि राजा रहने ।
(२) राष्ट्रको नाम 'लिम्बूवान' रहने ।
(३) देशको लागि एउटा 'चुम्भूङ' रहने ।
(४) देशका लागि विभिन्न 'यमीङ' (विभाग) हरु रहने ।
दोस्रो विधानः१८ औं पुस्ताका याक्थुङ राजा तथा नेबालाजेका संस्थापक राजा साङदोलुङहाङद्वारा याक्थुङ संवत् ६०९ सालमा निर्मित विधान।
तेस्रो विधानः ४१ औं पुस्ताका याक्थुङ राजा लिम्बूहाङद्वारा याक्थुङ संवत् १३९६ सालमानिर्मित विधान ।यो तेस्रो विधान निम्न अनुसार छ-
शेर्मा यासोलुङमा उल्लेख भएको तत्कालीन विधानको प्रस्तावना यस्तो छ-यो पार्थिव भूमिमा बसोबास गर्ने हामी सबै मानिसहरु जनता हौं । जनताहरुको सुरक्षा-संरक्षण गर्न केही गर्नु पर्छ । त्यो गर्न विधान र राजाको आवश्यकता पर्छ । राजा र जनता भनेको दाजु-भाइ हुन् । दाजु-भाइ रहेमा हामी सबै रहन्छौं । राजाले विधान पालना गर्दै, जनतालाई पनि पालना गराउँदै देश र जनताको रक्षा गर्नु पर्छ । हामीले बनाएको विधान निम्न अनुसार छ-
हाम्रो विधान
(१) सबभन्दा पहिले भूमि रहने, भूमिपछि जनता, जनतापछि विधान र विधानपछि राजा रहने ।
(२) राष्ट्रको नाम 'लिम्बूवान' रहने ।
(३) देशको लागि एउटा 'चुम्भूङ' रहने ।
(४) देशका लागि विभिन्न 'यमीङ' (विभाग) हरु रहने ।
हाम्रो विभागहरु
(क) साहाङलुङ (रक्षालय)- साहाङलुङ प्रमुख ।
(ख) साकारलुङ (कर्मचार्यालय)- साकारलुङ प्रमुख ।
(ग) कुथेरलुङ (पोतालय)-कुथेरलुङ प्रमुख ।
(घ) लिङक्वालुङ (सञ्चारालय)- लिङक्वालुङ प्रमुख ।
(ङ) मेखिमचोकलुङ (वैवाहिक अदालत)- मेखिमचोकलुङ प्रमुख ।
(च) सोल्लीलुङ (मुद्दालय)- सोल्लीलुङ प्रमुख ।
(छ) चासापलुङ (ढुकुटी घर)- चासापलुङ प्रमुख ।
(५) चुम्भुङ भनेको राज्यको एक सर्वोच्च केन्द्रालय हो । यसमा राजा १ जना, र्सवसाधारणबाट आएका
५ जना र साहाङलुङ प्रमुख १ जना गरी ७ जना सदस्य रहने ।
(६) चुम्भुङका ७ सदस्यहरुको पदको मर्यादाक्रम निम्न अनुसार छ ।
(क) राजा-१ (ख) मन्त्री-१ (५ जना मध्ये १ जना) (ग) सदस्य-४ (५जना मध्ये ४) (घ) साहाङलुङ प्रमुख-१ ।
(७) उमेर, अनुभव र जेष्ठताको आधारमा ५ जना सबै सदस्यहरुले पालै-पालो १/१ वर्षमन्त्री हुन पाउने ।
(८) चुम्भुङले विधान बनाउने, पालना गर्ने, लागू गर्ने, सबै विभाग प्रमुखहरुको नियुक्ति गर्ने ।
(९) राजाले विधान पालना गर्ने, पालना गराउने, चुम्भुङको गठन गर्ने, नेतृत्व गर्ने, चुम्भुङका सदस्यहरुलाई राज्यका विभिन्न विषयमा छलफल गराउने, सिधै जनताहरुसँग पनि राय बुझने,बुझन लगाउने, देश र जनताको कल्याण गर्ने, रक्षा गर्ने ।
(१०) चुम्भुङका राजा बाहेक अन्य सदस्यहरुले विधान बनाउन, पालना गर्न/गराउन, विभाग प्रमुखहरको नियुक्ति गर्न, देश र जनताको रक्षागर्न राजालाई सहयोग गर्ने, आवश्यक राय र सल्लाह दिने ।
(११) विभाग प्रमुखहरुले माथिको निर्देशन सुन्ने, आफ्नो विभागको काम राम्ररी गर्ने, जनतालाई हित
हुने काम मात्र गर्ने ।
(१२) साहाङलुङ (रक्षालय) ले शासन गर्न, देश रजनताको रक्षा गर्न राजालाई सहयोग गर्ने,
साहाङलुङमा सेनानियुक्ति गर्ने, आवश्यक तालिम दिएर परिचालन गर्ने ।
(१३) साकारलुङ (कर्मचार्यालय) ले साहाङलुङ बाहेकका सबै कर्मचारीहरु नियुक्ति गर्ने, हेरफेर गर्ने,
हटाउने ।
(१४) कुथेरलुङ (पोतालय) ले तिरो उठाउने, चासापलुङमा जम्मा गर्ने ।
(१५) तिरो उठाउदा प्रत्येक परिवारको कूल कमाइको १० भागको १ भाग उठाउने ।
(१६) लिङक्वालुङ (सञ्चारालय)ले एक स्थानको खबर चिट्ठी पत्र, समचार अर्को स्थानमा पुर्याउने र
अर्को स्थानको यता ल्याउने ।
(१७) मेखिमचोकलुङ (वैवाहिक अदालत) ले वैवाहिक कर्म सम्बन्धी मुद्दाहरु हेर्ने, छिनाउने ।
(१८) सोल्लीलुङ (मुद्दालय) ले मुद्दा मामला हेर्ने, फैसला गर्ने ।
(१९) ८ वर्ष पुगेपछि सबैले याक्थुङ लिपि सिक्ने ।
(२०) १२ वर्ष पुगेपछि सबै छोरा मानिसहरुले धनुर्विद्या सिक्ने ।
(२१) प्रत्येक घर परिवारका छोराहरु मध्ये १८ वर्षपुगेका एक जनाले साहाङलुङमा थक्सुबा (सेना)
को लागि नाम दर्ता गर्ने ।
(२२) १० जना थक्सुबाहरुलाई हेर्न १ जना थक्लुङ राख्ने ।
(२३) २० जना थक्सुबा र २ जना थक्लुङलाई हेर्न १ जना थक्लुबा राख्ने ।
(२४) १०० जना थक्सुबा र ५ जना थक्लुबाहरुलाई हेर्न १ जना थक्फुबा राख्ने ।
(२५) ३०० जना थक्सुबा र ३ जना थक्फुबालाई हेर्न १ जना थक्पेबा राख्ने ।
(२६) १५०० जना थक्सुबा र ५ जना थक्पेबालाई हेर्न १ जना थक्तुम्बा राख्ने ।
(२७) ३००० जना थक्सुबा र २ जना थक्तुम्बालाई हेर्न १ जना थक्थोबा राख्ने ।
(२८) थक्थोबा (प्रधान सेनापति) लाई थक्सुबादेखि थक्फुबासम्मलाई राख्ने-हटाउने अधिकार दिने ।
(२९) थक्सुबादेखि थक्थोबासम्मलाई नियुक्ति गर्ने, राख्ने, हटाउने अधिकार राजालाई हुने ।
(३०) राजाः संवैधानिक राजा, कार्यकारिणी राजा तथा राष्ट प्रमुख रहने ।
(३१) राजाले विधान मुताविक कर्तव्य पालना नगरेमा राज्यको सम्पूर्ण जनसङ्ख्याको सात दशौं (१०
भागमा ७ भाग) बहुमतले राजालाई हटाउन सकिने ।
(३२) राजा हटेमा चुम्भुङले उसको छोरा वा नाति, उनीहरु पनि नभएमा उनका नजिकका नातेदारहरुमध्ये अरु कसैलाई नेता वा राजा राख्न सक्नेछ ।
(३३) सर्वसाधरणहरुबाट ५ जनाका लागि उठेका वा खडा गरिएकाहरु मध्ये आवश्यक सङ्ख्या भन्दा बढी
भएमा सर्वसम्मति,अनुभव,उमेर ज्येष्ठता आदिको आधारमा ५ जना पठाउने ।
(३४) यी ५ जना सदस्यहरुले देश र जनताको हित विपरित कार्य गरेको प्रमाणित भएमा राजाले
उनीहरमध्ये वा सबैलाई हटाउन सक्नेछ । खाली ठाउका लागि धारा ३३ अनुसार पद पूर्ति हुने ।
(३५) ज्यान मार्नेलाई ज्यानको सजायँ दिने ।
(३६) बाबु-आमा कुटनेलाई जङगलमा लगेर रुखमा ७ दिन ७ रात बाँधी राख्ने ।
(३७) चोर्नेको हात उमालेको पानीमा डुबाइदिने ।
(३८) विवाह गर्नु परे कन्याको रित पुर्याई विवाह गर्न पाउने ।
(३९) रितः केटा-केटीको विवाह हुने निश्चित भइसकेपछि केटाले केटीको घरमा गएर १५ दिन काम गर्ने ।
१५ दिन काम गरिसकेपछि केटाले घरमा सल्ला गरेर विवाहको लागि एकैचोटी केटी र
लोकन्दी लिएर घर जान सक्ने या भोलि पर्सी गएर पनि लान पाउने ।
(४०) चरित्र नराम्रो भएको ठहरिएमा श्रीमानले श्रीमतिलाई पारपाचुके गर्न पाउने । यसरी लोग्ने
मानिसबाट हुने पारपाचुकेलाई 'खेम्जङ' भन्ने ।
(४१) चरित्र नराम्रो भएको ठहरिएमा श्रीमतिले पनि श्रीमानलाई पारपाचुके गर्न पाउने । यसरी स्वास्नी
मानिसबाट हुने पारपाचुकेलाई 'नाजङ' भन्ने ।
(४२) छोरा-छोरी जन्मेपछि पारपाचुके भएमा छोरा-छोरीहरु पिताको परिवारमा गणना हुने ।
(४३) माइतीघर बसेको बेला लोग्ने छँदै अर्को लोग्ने मानिससँग पोइला गएमा पहिलो लोग्नेले १५ दिन
गरेको कामको दाम र विवाह खर्च माइतीघरबाट भुत्तानी लिन पाउने ।
(४४) लोग्नेकै घरबाट गएमा निज लोग्नेले आफै कारवाही गर्ने ।
(४५) छोरा जन्मे चार दिन र छोरी जन्मे तीन दिनमा न्वारान गर्ने ।
(४६) लोग्ने मानिस मरे चारदिन र छोरी मानिस मरेमा तीन दिनमा शुद्व हुने ।
(४७) कान्धभाराक (चोखिने) रफजे (बर्खी) एकै चोटी पनि गर्न पाउने ।
(४८) फजे गर्दा १० देखि १५ दिन, २० देखि २२ दिन, ३० देखि ४५ दिन, ३ महिना, ६ महिना र १
वर्षमा गर्न पाउने ।
(४९) चार किसिमको चिहान बनाउने ।
(क) पवित्र चिहान ।
(ख) महा पवित्र चिहान ।
(ग) अपवित्र चिहान ।
(घ) नारकीय चिहान ।
(५०) स्वभाविक कालगतिले मरेकालाई पवित्र चिहानमा राख्ने ।
-देश-राष्ट्रको लागि जुनसुकै तरिकाले मरेको भएपनि उसलाई महापवित्र चिहानमा राख्ने ।
-सुत्केरीका कारण मरेका,लडेर मरेकालाई अपवित्र चिहानमा राख्ने ।
-देश-राष्ट्रलाई प्रतिघात गर्दा मरेका वा मारिएकालाई नारकीय चिहानमा राख्ने ।
(५१) फागुन र मंसीरमा भगवानको पूजा गर्ने ।
(५२) बाली छर्दाको बेला अन्नबाली सप्रोस, असिना-पानी, बाढी-पहिरो आदिले नबिगारोस् भनी यक्वा
पूजा गर्ने र भदौदेखि मंसीरसम्म न्वाङगी गर्ने ।
(५३) घर परिवारका कोही गर्भवती भए साप्पोक चमेर -कोख (गर्भरक्षा) को पूजा गर्ने ।(लिम्बू) हरु
(५४) खेती विस्तार गर्न जङ्गल फँडानी गरी नयाँ स्थानलाई खेती योग्य बनाइ सके पछि १ दिन
खेतवारीमा काम नगर्ने ।
(५५) फागुनदेखि खेतीपाती शुरु गरेर हिउँद यामको अन्तिमतिर अन्न-बाली थन्को लाइसक्ने ।
(५६) चुम्भुङको अवधि ५ वर्षरहने ।
(क) साहाङलुङ (रक्षालय)- साहाङलुङ प्रमुख ।
(ख) साकारलुङ (कर्मचार्यालय)- साकारलुङ प्रमुख ।
(ग) कुथेरलुङ (पोतालय)-कुथेरलुङ प्रमुख ।
(घ) लिङक्वालुङ (सञ्चारालय)- लिङक्वालुङ प्रमुख ।
(ङ) मेखिमचोकलुङ (वैवाहिक अदालत)- मेखिमचोकलुङ प्रमुख ।
(च) सोल्लीलुङ (मुद्दालय)- सोल्लीलुङ प्रमुख ।
(छ) चासापलुङ (ढुकुटी घर)- चासापलुङ प्रमुख ।
(५) चुम्भुङ भनेको राज्यको एक सर्वोच्च केन्द्रालय हो । यसमा राजा १ जना, र्सवसाधारणबाट आएका
५ जना र साहाङलुङ प्रमुख १ जना गरी ७ जना सदस्य रहने ।
(६) चुम्भुङका ७ सदस्यहरुको पदको मर्यादाक्रम निम्न अनुसार छ ।
(क) राजा-१ (ख) मन्त्री-१ (५ जना मध्ये १ जना) (ग) सदस्य-४ (५जना मध्ये ४) (घ) साहाङलुङ प्रमुख-१ ।
(७) उमेर, अनुभव र जेष्ठताको आधारमा ५ जना सबै सदस्यहरुले पालै-पालो १/१ वर्षमन्त्री हुन पाउने ।
(८) चुम्भुङले विधान बनाउने, पालना गर्ने, लागू गर्ने, सबै विभाग प्रमुखहरुको नियुक्ति गर्ने ।
(९) राजाले विधान पालना गर्ने, पालना गराउने, चुम्भुङको गठन गर्ने, नेतृत्व गर्ने, चुम्भुङका सदस्यहरुलाई राज्यका विभिन्न विषयमा छलफल गराउने, सिधै जनताहरुसँग पनि राय बुझने,बुझन लगाउने, देश र जनताको कल्याण गर्ने, रक्षा गर्ने ।
(१०) चुम्भुङका राजा बाहेक अन्य सदस्यहरुले विधान बनाउन, पालना गर्न/गराउन, विभाग प्रमुखहरको नियुक्ति गर्न, देश र जनताको रक्षागर्न राजालाई सहयोग गर्ने, आवश्यक राय र सल्लाह दिने ।
(११) विभाग प्रमुखहरुले माथिको निर्देशन सुन्ने, आफ्नो विभागको काम राम्ररी गर्ने, जनतालाई हित
हुने काम मात्र गर्ने ।
(१२) साहाङलुङ (रक्षालय) ले शासन गर्न, देश रजनताको रक्षा गर्न राजालाई सहयोग गर्ने,
साहाङलुङमा सेनानियुक्ति गर्ने, आवश्यक तालिम दिएर परिचालन गर्ने ।
(१३) साकारलुङ (कर्मचार्यालय) ले साहाङलुङ बाहेकका सबै कर्मचारीहरु नियुक्ति गर्ने, हेरफेर गर्ने,
हटाउने ।
(१४) कुथेरलुङ (पोतालय) ले तिरो उठाउने, चासापलुङमा जम्मा गर्ने ।
(१५) तिरो उठाउदा प्रत्येक परिवारको कूल कमाइको १० भागको १ भाग उठाउने ।
(१६) लिङक्वालुङ (सञ्चारालय)ले एक स्थानको खबर चिट्ठी पत्र, समचार अर्को स्थानमा पुर्याउने र
अर्को स्थानको यता ल्याउने ।
(१७) मेखिमचोकलुङ (वैवाहिक अदालत) ले वैवाहिक कर्म सम्बन्धी मुद्दाहरु हेर्ने, छिनाउने ।
(१८) सोल्लीलुङ (मुद्दालय) ले मुद्दा मामला हेर्ने, फैसला गर्ने ।
(१९) ८ वर्ष पुगेपछि सबैले याक्थुङ लिपि सिक्ने ।
(२०) १२ वर्ष पुगेपछि सबै छोरा मानिसहरुले धनुर्विद्या सिक्ने ।
(२१) प्रत्येक घर परिवारका छोराहरु मध्ये १८ वर्षपुगेका एक जनाले साहाङलुङमा थक्सुबा (सेना)
को लागि नाम दर्ता गर्ने ।
(२२) १० जना थक्सुबाहरुलाई हेर्न १ जना थक्लुङ राख्ने ।
(२३) २० जना थक्सुबा र २ जना थक्लुङलाई हेर्न १ जना थक्लुबा राख्ने ।
(२४) १०० जना थक्सुबा र ५ जना थक्लुबाहरुलाई हेर्न १ जना थक्फुबा राख्ने ।
(२५) ३०० जना थक्सुबा र ३ जना थक्फुबालाई हेर्न १ जना थक्पेबा राख्ने ।
(२६) १५०० जना थक्सुबा र ५ जना थक्पेबालाई हेर्न १ जना थक्तुम्बा राख्ने ।
(२७) ३००० जना थक्सुबा र २ जना थक्तुम्बालाई हेर्न १ जना थक्थोबा राख्ने ।
(२८) थक्थोबा (प्रधान सेनापति) लाई थक्सुबादेखि थक्फुबासम्मलाई राख्ने-हटाउने अधिकार दिने ।
(२९) थक्सुबादेखि थक्थोबासम्मलाई नियुक्ति गर्ने, राख्ने, हटाउने अधिकार राजालाई हुने ।
(३०) राजाः संवैधानिक राजा, कार्यकारिणी राजा तथा राष्ट प्रमुख रहने ।
(३१) राजाले विधान मुताविक कर्तव्य पालना नगरेमा राज्यको सम्पूर्ण जनसङ्ख्याको सात दशौं (१०
भागमा ७ भाग) बहुमतले राजालाई हटाउन सकिने ।
(३२) राजा हटेमा चुम्भुङले उसको छोरा वा नाति, उनीहरु पनि नभएमा उनका नजिकका नातेदारहरुमध्ये अरु कसैलाई नेता वा राजा राख्न सक्नेछ ।
(३३) सर्वसाधरणहरुबाट ५ जनाका लागि उठेका वा खडा गरिएकाहरु मध्ये आवश्यक सङ्ख्या भन्दा बढी
भएमा सर्वसम्मति,अनुभव,उमेर ज्येष्ठता आदिको आधारमा ५ जना पठाउने ।
(३४) यी ५ जना सदस्यहरुले देश र जनताको हित विपरित कार्य गरेको प्रमाणित भएमा राजाले
उनीहरमध्ये वा सबैलाई हटाउन सक्नेछ । खाली ठाउका लागि धारा ३३ अनुसार पद पूर्ति हुने ।
(३५) ज्यान मार्नेलाई ज्यानको सजायँ दिने ।
(३६) बाबु-आमा कुटनेलाई जङगलमा लगेर रुखमा ७ दिन ७ रात बाँधी राख्ने ।
(३७) चोर्नेको हात उमालेको पानीमा डुबाइदिने ।
(३८) विवाह गर्नु परे कन्याको रित पुर्याई विवाह गर्न पाउने ।
(३९) रितः केटा-केटीको विवाह हुने निश्चित भइसकेपछि केटाले केटीको घरमा गएर १५ दिन काम गर्ने ।
१५ दिन काम गरिसकेपछि केटाले घरमा सल्ला गरेर विवाहको लागि एकैचोटी केटी र
लोकन्दी लिएर घर जान सक्ने या भोलि पर्सी गएर पनि लान पाउने ।
(४०) चरित्र नराम्रो भएको ठहरिएमा श्रीमानले श्रीमतिलाई पारपाचुके गर्न पाउने । यसरी लोग्ने
मानिसबाट हुने पारपाचुकेलाई 'खेम्जङ' भन्ने ।
(४१) चरित्र नराम्रो भएको ठहरिएमा श्रीमतिले पनि श्रीमानलाई पारपाचुके गर्न पाउने । यसरी स्वास्नी
मानिसबाट हुने पारपाचुकेलाई 'नाजङ' भन्ने ।
(४२) छोरा-छोरी जन्मेपछि पारपाचुके भएमा छोरा-छोरीहरु पिताको परिवारमा गणना हुने ।
(४३) माइतीघर बसेको बेला लोग्ने छँदै अर्को लोग्ने मानिससँग पोइला गएमा पहिलो लोग्नेले १५ दिन
गरेको कामको दाम र विवाह खर्च माइतीघरबाट भुत्तानी लिन पाउने ।
(४४) लोग्नेकै घरबाट गएमा निज लोग्नेले आफै कारवाही गर्ने ।
(४५) छोरा जन्मे चार दिन र छोरी जन्मे तीन दिनमा न्वारान गर्ने ।
(४६) लोग्ने मानिस मरे चारदिन र छोरी मानिस मरेमा तीन दिनमा शुद्व हुने ।
(४७) कान्धभाराक (चोखिने) रफजे (बर्खी) एकै चोटी पनि गर्न पाउने ।
(४८) फजे गर्दा १० देखि १५ दिन, २० देखि २२ दिन, ३० देखि ४५ दिन, ३ महिना, ६ महिना र १
वर्षमा गर्न पाउने ।
(४९) चार किसिमको चिहान बनाउने ।
(क) पवित्र चिहान ।
(ख) महा पवित्र चिहान ।
(ग) अपवित्र चिहान ।
(घ) नारकीय चिहान ।
(५०) स्वभाविक कालगतिले मरेकालाई पवित्र चिहानमा राख्ने ।
-देश-राष्ट्रको लागि जुनसुकै तरिकाले मरेको भएपनि उसलाई महापवित्र चिहानमा राख्ने ।
-सुत्केरीका कारण मरेका,लडेर मरेकालाई अपवित्र चिहानमा राख्ने ।
-देश-राष्ट्रलाई प्रतिघात गर्दा मरेका वा मारिएकालाई नारकीय चिहानमा राख्ने ।
(५१) फागुन र मंसीरमा भगवानको पूजा गर्ने ।
(५२) बाली छर्दाको बेला अन्नबाली सप्रोस, असिना-पानी, बाढी-पहिरो आदिले नबिगारोस् भनी यक्वा
पूजा गर्ने र भदौदेखि मंसीरसम्म न्वाङगी गर्ने ।
(५३) घर परिवारका कोही गर्भवती भए साप्पोक चमेर -कोख (गर्भरक्षा) को पूजा गर्ने ।(लिम्बू) हरु
(५४) खेती विस्तार गर्न जङ्गल फँडानी गरी नयाँ स्थानलाई खेती योग्य बनाइ सके पछि १ दिन
खेतवारीमा काम नगर्ने ।
(५५) फागुनदेखि खेतीपाती शुरु गरेर हिउँद यामको अन्तिमतिर अन्न-बाली थन्को लाइसक्ने ।
(५६) चुम्भुङको अवधि ५ वर्षरहने ।
नोटः लेख लामो हुने भएकोले पहिलो र दोस्रो विधानको पूरै अँश र यो तेस्रो विधानको पनि केही अँश यहाँ राखिएको छैन ।
१८ औं पुस्ताका याक्थुङ राजा साङदोलुङहाङले याक्थुङ संवत ६०५ सालमा 'नेबालाजे' नाम राखेका थिए । यसरी नै ४१ औं पुस्ताका याक्थुङ राजा लिम्बूहाङले पनि राज्य निर्माण गरि सकेपछि पिता वालम्बाहाङको आज्ञा-आशिर्वाद, उनको आफ्नो पनि मन विचार तथा छोरा याङजिरिहाङको अनुरोधमा याक्थुङ संवत १३९६ सालमा राज्यको आधिकारिक नाम आफ्नो नाम लिम्बूहाङबाट 'लिम्बूवान' राखे । लिम्बूवान नाम यसरी रहन गएको थियो । यसपछि लिम्बूवान राष्ट्रमा बसोबास गर्ने याक्थुङहरुले आफूलाई लिम्बू पनि भन्न थाले । यसरी याक्थुङ जाति नाम शब्दको अतिरिक्त लिम्बू जाति नाम पनि रहन गएको हो । तसर्थ याक्थुङ र लिम्बू दुवै एउटै जाति नाम हो ।
राजा नाम्मेतहाङ (३९६६-४०४४) तिब्बत प्रस्थानः लियाङहाङ (३९६८-४०६०) राजा घोषणा
१२२ औं पुस्ताका यक्थुङ राजा नाम्मेतहाङको पालामा याक्थुङ संवत ४००१ -वि.सं.८०/इस्वी संवत २३) सालमा ठूलो महामारी फैलिएकोले जनमानसमा ठूलो हाहाकार भयो । राजा नाम्मेतहाङले केही समय महामारी छल्नका लागि तिब्बत गएर बस्ने निर्णय गरे । तर यसो गर्दा (तिब्बतमा बस्दा) लिम्बूवानमा राजगद्दी खाली हुने भएकोले उनले आफू वा आफ्ना सन्तान फर्कि नआएसम्मका लागि नेबालाजे (काठमाण्डौं उपत्यका) का स्थानीय प्रशासक लियाङहाङयाक्थुङ -३९६८-४०६०) लाई याक्थुङ संवत ४००१ साल मासिङ्गो लिम्बूवान राज्यको राजा घोषणा गरिदिए ।यो घोषणापछि नाम्मेतहाङ तिब्बत गए । तिब्बत जाँदा उनीसाथ केही याक्थुङहरु पनि लिएर गएका थिए । उनीसाथ जाने याक्थङहरु मध्ये या.सं. ४२१० (वि.सं.२८९/इस्वी संवत २३२) सालमा तिब्बतबाट नै आफ्नो पुर्ख्यौली राज्य लिम्बूवानमा फर्कने याक्थुङहरु आठ याक्थुङ (लिम्बू) राजा भए । चीन (सिचुवान, युनान), बर्मा (नाम्फाव) घुमेर टिष्टा नदीतरी लिम्बूवानकै पूर्वी दक्षिण सिमाना नदीहरु- लुम्दाङवा (ब्रहृमापुत्र), फुङसिङवा अथवा फुङदाङवा (गंगा), नदीको उत्तर भूमि, तुम्सिङवा (सप्तकोशी) को पूर्वी भूमि, कोही ठाउँमा पूर्वी किनार र फाङलुङबुङ (धरान-विजयपुर) हुँदै याक्थुङ संवत ४५०९ -वि.सं.५८८/इस्वी संवत ५३१) सालमा लिम्बूवानको फेदापमा फर्कने र लिम्बूवान राज्य अन्तर्गत दश लिम्बूवान निर्माण गर्ने याक्थुङहरु दश याक्थुङ (लिम्बू) राजा भए । उनीहरुले आफूलाई काशी गोत्र याक्थुङ (लिम्बू) पनि भन्ने गरेको पाइन्छ । त्यसैगरी याक्थुङ संवत ४८२७ (वि.सं.९०६/इस्वी संवत ८४९) सालमा तिब्बतबाट नै लिम्बूवान फर्कने याक्थुङ (लिम्बू)हरु माबोहाङ याक्थुङ (लिम्बू) राजा भए । उनीहरुले पनि आफूलाई लाशा गोत्र भन्ने गर्छन् । यसरी राजा नाम्मेतहाङसंग तिब्बत (चीन) जानेहरु विभिन्न समयमा विभिन्न समूह भएर आफ्नो पुर्ख्यौली थलो लिम्बूवान राज्यमा फर्केका थिए । उनीहरुले काशी गोत्र लाशा गोत्र जे भने तापनि सबै एउटै याक्थुङ (लिम्बू) वंशका हुन् । माथिका सबै समूहहरुको ऐतिहासिक विवरण दिँदा लेख लामो हुने भएको यस लेखमा राखिएको छैन । तर याक्थुङ संवत ४५०९ सालमा लिम्बूवान फर्केर आउने मूल राजवंशको पुस्तावली भने यसै लेखमा राखिएको छ जुन् पुस्ता नं. १२२ देखि १४३ सम्म र १४३ देखि १५९ सम्म हेर्नुहोस् ।
१८ औं पुस्ताका याक्थुङ राजा साङदोलुङहाङले याक्थुङ संवत ६०५ सालमा 'नेबालाजे' नाम राखेका थिए । यसरी नै ४१ औं पुस्ताका याक्थुङ राजा लिम्बूहाङले पनि राज्य निर्माण गरि सकेपछि पिता वालम्बाहाङको आज्ञा-आशिर्वाद, उनको आफ्नो पनि मन विचार तथा छोरा याङजिरिहाङको अनुरोधमा याक्थुङ संवत १३९६ सालमा राज्यको आधिकारिक नाम आफ्नो नाम लिम्बूहाङबाट 'लिम्बूवान' राखे । लिम्बूवान नाम यसरी रहन गएको थियो । यसपछि लिम्बूवान राष्ट्रमा बसोबास गर्ने याक्थुङहरुले आफूलाई लिम्बू पनि भन्न थाले । यसरी याक्थुङ जाति नाम शब्दको अतिरिक्त लिम्बू जाति नाम पनि रहन गएको हो । तसर्थ याक्थुङ र लिम्बू दुवै एउटै जाति नाम हो ।
राजा नाम्मेतहाङ (३९६६-४०४४) तिब्बत प्रस्थानः लियाङहाङ (३९६८-४०६०) राजा घोषणा
१२२ औं पुस्ताका यक्थुङ राजा नाम्मेतहाङको पालामा याक्थुङ संवत ४००१ -वि.सं.८०/इस्वी संवत २३) सालमा ठूलो महामारी फैलिएकोले जनमानसमा ठूलो हाहाकार भयो । राजा नाम्मेतहाङले केही समय महामारी छल्नका लागि तिब्बत गएर बस्ने निर्णय गरे । तर यसो गर्दा (तिब्बतमा बस्दा) लिम्बूवानमा राजगद्दी खाली हुने भएकोले उनले आफू वा आफ्ना सन्तान फर्कि नआएसम्मका लागि नेबालाजे (काठमाण्डौं उपत्यका) का स्थानीय प्रशासक लियाङहाङयाक्थुङ -३९६८-४०६०) लाई याक्थुङ संवत ४००१ साल मासिङ्गो लिम्बूवान राज्यको राजा घोषणा गरिदिए ।यो घोषणापछि नाम्मेतहाङ तिब्बत गए । तिब्बत जाँदा उनीसाथ केही याक्थुङहरु पनि लिएर गएका थिए । उनीसाथ जाने याक्थङहरु मध्ये या.सं. ४२१० (वि.सं.२८९/इस्वी संवत २३२) सालमा तिब्बतबाट नै आफ्नो पुर्ख्यौली राज्य लिम्बूवानमा फर्कने याक्थुङहरु आठ याक्थुङ (लिम्बू) राजा भए । चीन (सिचुवान, युनान), बर्मा (नाम्फाव) घुमेर टिष्टा नदीतरी लिम्बूवानकै पूर्वी दक्षिण सिमाना नदीहरु- लुम्दाङवा (ब्रहृमापुत्र), फुङसिङवा अथवा फुङदाङवा (गंगा), नदीको उत्तर भूमि, तुम्सिङवा (सप्तकोशी) को पूर्वी भूमि, कोही ठाउँमा पूर्वी किनार र फाङलुङबुङ (धरान-विजयपुर) हुँदै याक्थुङ संवत ४५०९ -वि.सं.५८८/इस्वी संवत ५३१) सालमा लिम्बूवानको फेदापमा फर्कने र लिम्बूवान राज्य अन्तर्गत दश लिम्बूवान निर्माण गर्ने याक्थुङहरु दश याक्थुङ (लिम्बू) राजा भए । उनीहरुले आफूलाई काशी गोत्र याक्थुङ (लिम्बू) पनि भन्ने गरेको पाइन्छ । त्यसैगरी याक्थुङ संवत ४८२७ (वि.सं.९०६/इस्वी संवत ८४९) सालमा तिब्बतबाट नै लिम्बूवान फर्कने याक्थुङ (लिम्बू)हरु माबोहाङ याक्थुङ (लिम्बू) राजा भए । उनीहरुले पनि आफूलाई लाशा गोत्र भन्ने गर्छन् । यसरी राजा नाम्मेतहाङसंग तिब्बत (चीन) जानेहरु विभिन्न समयमा विभिन्न समूह भएर आफ्नो पुर्ख्यौली थलो लिम्बूवान राज्यमा फर्केका थिए । उनीहरुले काशी गोत्र लाशा गोत्र जे भने तापनि सबै एउटै याक्थुङ (लिम्बू) वंशका हुन् । माथिका सबै समूहहरुको ऐतिहासिक विवरण दिँदा लेख लामो हुने भएको यस लेखमा राखिएको छैन । तर याक्थुङ संवत ४५०९ सालमा लिम्बूवान फर्केर आउने मूल राजवंशको पुस्तावली भने यसै लेखमा राखिएको छ जुन् पुस्ता नं. १२२ देखि १४३ सम्म र १४३ देखि १५९ सम्म हेर्नुहोस् ।
लिम्बूवानको नेबालाजेमा लिच्छवी वंशको उदय
याक्थुङ राजा लियाङहाङका छोरा साङसुकहाङ (३९९९-४०७७), साङसुकहाङका छोरा लोलिङहाङ(४०३२-४११९) नेबालाजेमा बसेर राज्य गर्दै थिए । उनले याक्थुङ संवत ४०८० (वि.सं. १५९) सालमा आफ्ना ३ पल्टनहरुमध्ये २ पल्टन लिम्बूवानको सिमाना अनुगमन गर्न पठाएका थिए । त्यही मौकामा लिच्छवी सरदार भूमि वर्माले नेबालाजेमा एक्कासी हमला गरे। ७ दिन ७ रात युद्घ भयो । २ पल्टनका सेना धेरै टाढा पुगिसकेकाले युद्घका लागि थप सेना आउन सकेनन् ।त्यसैले याक्थुङ राजा लोलिङहाङ पराजित भए । यसरी याक्थुङ संवत ४०८० सालदेखि लिम्बूवानको नेबालाजेमा लिच्छवीहरुको शासन शुरुभएको थियो । यस विषयमा लिम्बू भाषामा उल्लेख भएको प्रसङ्ग यस्तो छ-
"लिम्बूवान लाजेरे नेबालाजे केयुङबा याक्थुङ-लिम्बूहाङ लोलिङहाङले याक्थुङ-लिम्बू मुङफुङ ली नासोङ येत्पोङ तङबेओ सुम तुराओ नेत् तुरा थक्सुबाहा, लिम्बूवानरे साक्लुङ ओमुङवा चोक्से पाङखुसीआङ मेवेयाल्लो ।। फाखेन फुङसुक लिच्चाबी लाम्सोबा फुमाले नेबालाजेओ चिसुम फप्पाङखुसिल्लो ।। नुलेन नुसेन मेथक्तालो ।। याक्थुङ-लिम्बूहाङ लोलिङहाङ हारित्यालो ।।"
याक्थुङ राजा लियाङहाङका छोरा साङसुकहाङ (३९९९-४०७७), साङसुकहाङका छोरा लोलिङहाङ(४०३२-४११९) नेबालाजेमा बसेर राज्य गर्दै थिए । उनले याक्थुङ संवत ४०८० (वि.सं. १५९) सालमा आफ्ना ३ पल्टनहरुमध्ये २ पल्टन लिम्बूवानको सिमाना अनुगमन गर्न पठाएका थिए । त्यही मौकामा लिच्छवी सरदार भूमि वर्माले नेबालाजेमा एक्कासी हमला गरे। ७ दिन ७ रात युद्घ भयो । २ पल्टनका सेना धेरै टाढा पुगिसकेकाले युद्घका लागि थप सेना आउन सकेनन् ।त्यसैले याक्थुङ राजा लोलिङहाङ पराजित भए । यसरी याक्थुङ संवत ४०८० सालदेखि लिम्बूवानको नेबालाजेमा लिच्छवीहरुको शासन शुरुभएको थियो । यस विषयमा लिम्बू भाषामा उल्लेख भएको प्रसङ्ग यस्तो छ-
"लिम्बूवान लाजेरे नेबालाजे केयुङबा याक्थुङ-लिम्बूहाङ लोलिङहाङले याक्थुङ-लिम्बू मुङफुङ ली नासोङ येत्पोङ तङबेओ सुम तुराओ नेत् तुरा थक्सुबाहा, लिम्बूवानरे साक्लुङ ओमुङवा चोक्से पाङखुसीआङ मेवेयाल्लो ।। फाखेन फुङसुक लिच्चाबी लाम्सोबा फुमाले नेबालाजेओ चिसुम फप्पाङखुसिल्लो ।। नुलेन नुसेन मेथक्तालो ।। याक्थुङ-लिम्बूहाङ लोलिङहाङ हारित्यालो ।।"
अनुवाद
'लिम्बूवान राज्यको नेबालाजे (नेपाल उपत्यका) बस्ने याक्थुङ -लिम्बू) राजा लोलिङहाङले याक्थुङ संवत् ४०८० सालमा तीन पल्टनमा दुइ पल्टनसेनाहरुलाई लिम्बूवानको सिमाना अनुगमन तथा निर्देशन दिन पठाएका थिए । त्यसै बेला लिच्छबी सरदार भूमि वर्माले नेबालाजेमा एक्कासी आक्रमण गर्न लगाए । सात दिन सात रात युद्घ भयो । याक्थुङ-लिम्बू राजा लोलिङहाङ पराजित भए ।'
आठ याक्थुङ (लिम्बू)र दश याक्थुङ(लिम्बू) बीच कलह शुरुमा आठ थाक्थुङ लिम्बू र दश थाक्थुङ लिम्बूहरु पुस्तावली अभिलेखबाट दुवै समूह एउटै याक्थुङ (लिम्बू) वंश भएको प्रमाणित भएपछि दुवै समूह मिलेर सँगै बसेका थिए । तर समय वित्तै गएपछि आठ याक्थुङहरुको दशौं पुस्ताका सन्तानहरुले दश याक्थुङका सन्तानहरुमाथि अनावश्यक शंका गरी उत्पीडन गर्न थाले । उनीहरु बीच कलह बढ्दै गयो । फलस्वरुप ती समूहहरु बीच याक्थुङ संवत् ४७२५ (वि.सं.८०४) सालमा युद्घ भयो । युद्घमा दश याक्थुङ-लिम्बूहरुको विजय भयो । विजय भएपछि पनि पहिलेजस्तै दुवै समूह एउटै याक्थुङ-लिम्बू वंश भएको घोषणा गर्दै दश याक्थुङ-लिम्बूहरुले याक्थुङ संवत् ४७२६ (वि.सं.८०५) सालमा लिम्बूवान राष्ट्र अन्तर्गत करेसावारी राज्यको रुपमा दश लिम्बूवान बनाए । दश लिम्बूवानका दश याक्थुङ-लिम्बू राजाहरुका नाम र स्थानहरु निम्नअनुसार रहेको छ-
'लिम्बूवान राज्यको नेबालाजे (नेपाल उपत्यका) बस्ने याक्थुङ -लिम्बू) राजा लोलिङहाङले याक्थुङ संवत् ४०८० सालमा तीन पल्टनमा दुइ पल्टनसेनाहरुलाई लिम्बूवानको सिमाना अनुगमन तथा निर्देशन दिन पठाएका थिए । त्यसै बेला लिच्छबी सरदार भूमि वर्माले नेबालाजेमा एक्कासी आक्रमण गर्न लगाए । सात दिन सात रात युद्घ भयो । याक्थुङ-लिम्बू राजा लोलिङहाङ पराजित भए ।'
आठ याक्थुङ (लिम्बू)र दश याक्थुङ(लिम्बू) बीच कलह शुरुमा आठ थाक्थुङ लिम्बू र दश थाक्थुङ लिम्बूहरु पुस्तावली अभिलेखबाट दुवै समूह एउटै याक्थुङ (लिम्बू) वंश भएको प्रमाणित भएपछि दुवै समूह मिलेर सँगै बसेका थिए । तर समय वित्तै गएपछि आठ याक्थुङहरुको दशौं पुस्ताका सन्तानहरुले दश याक्थुङका सन्तानहरुमाथि अनावश्यक शंका गरी उत्पीडन गर्न थाले । उनीहरु बीच कलह बढ्दै गयो । फलस्वरुप ती समूहहरु बीच याक्थुङ संवत् ४७२५ (वि.सं.८०४) सालमा युद्घ भयो । युद्घमा दश याक्थुङ-लिम्बूहरुको विजय भयो । विजय भएपछि पनि पहिलेजस्तै दुवै समूह एउटै याक्थुङ-लिम्बू वंश भएको घोषणा गर्दै दश याक्थुङ-लिम्बूहरुले याक्थुङ संवत् ४७२६ (वि.सं.८०५) सालमा लिम्बूवान राष्ट्र अन्तर्गत करेसावारी राज्यको रुपमा दश लिम्बूवान बनाए । दश लिम्बूवानका दश याक्थुङ-लिम्बू राजाहरुका नाम र स्थानहरु निम्नअनुसार रहेको छ-
(१) पानतक 'पाँचथर'- थाम्लासो पापोहाङ (४६७४-४७६५), यकः फेदेन ।
(२) आताप्लाई 'आठार्राई'-तावोलुङहाङ (४६८१-४७७१), यकः पोमाजङ ।
(३) लिघङ 'चारखोला'-लोलिमहाङ (४६८२-४७५२), यकः आङदाङ ।
(४) ताम्वाघङ 'तमोरखोला'- साम्लुप्ली साम्बाहाङ (४६८२-४७६४), यकःताम्वा (ताकपेसो) ।
(५) फेदाप 'फेदाप'- सेनसेनगुम फेयोहाङ (४६८३-४७६५), यकः पोक्लाबाङ ।
(६) मेवाघङ 'मेवाखोला'- सिसियेन सेरेङहाङ (४६८५-४७६५), यकः मेरिङदेन ।
(७) तुक्सङलुङ 'छत्तर'- खेयोहाङ (४६८६-४७६७), यकः ताकलुकदेन ।
(८) याङवारक 'याङरुक'- तिन्दोहाङ (४६८८-४७८०), यकः माङदेन -हस्तपुर) ।
(९)सवालुङ 'संखुवासभा'- इङहाङ (४६९८९-४७५६), यकः चेनलुङ ।
(१०) नेत्लीफुङदेन 'चौविस'- फुङलिङसोहाङ (४६९०-४७७९), यकः कुर्ले ।
(२) आताप्लाई 'आठार्राई'-तावोलुङहाङ (४६८१-४७७१), यकः पोमाजङ ।
(३) लिघङ 'चारखोला'-लोलिमहाङ (४६८२-४७५२), यकः आङदाङ ।
(४) ताम्वाघङ 'तमोरखोला'- साम्लुप्ली साम्बाहाङ (४६८२-४७६४), यकःताम्वा (ताकपेसो) ।
(५) फेदाप 'फेदाप'- सेनसेनगुम फेयोहाङ (४६८३-४७६५), यकः पोक्लाबाङ ।
(६) मेवाघङ 'मेवाखोला'- सिसियेन सेरेङहाङ (४६८५-४७६५), यकः मेरिङदेन ।
(७) तुक्सङलुङ 'छत्तर'- खेयोहाङ (४६८६-४७६७), यकः ताकलुकदेन ।
(८) याङवारक 'याङरुक'- तिन्दोहाङ (४६८८-४७८०), यकः माङदेन -हस्तपुर) ।
(९)सवालुङ 'संखुवासभा'- इङहाङ (४६९८९-४७५६), यकः चेनलुङ ।
(१०) नेत्लीफुङदेन 'चौविस'- फुङलिङसोहाङ (४६९०-४७७९), यकः कुर्ले ।
(स्रोतः शेर्मा यासोलुङ)
मोरङ (विजयपुर -धरान) का राजा विजयनारायण राय
मोरङ ( विजयपुर -धरान) का तत्कालीन राजा विजयनाराण राय याक्थुङको पुर्ख्यौली थलो ताप्लेजङ जिल्लाको फावाखोला (फवाखङ) हो ।यसै फावाखोलाका साङलाइङहाङ याक्थुङ र उनका दाजु-भाइहरुबीच कलह भएको कारणले साङलाइङहाङ याक्थुङ याक्थुङ संवत् ५३३८ (वि.सं.१४१७) सालमा लिम्बूवानको तराई क्षेत्र 'मावलुङ तेम्बे' (मोरङ टार) मा झरेर बसे । रहँदै-बस्दै जाँदा उनी त्यहाँको हर्ताकर्ता बन्दै गए । उनले आफू बसेको ठाउँलाई 'वारकताप' (वारातापा) नाम राखे । उनले त्यहाँ बसेको छोटो अवधिमै अर्थात् याक्थुङ संवत् ५३४२ (वि.सं.१४२१) सालमा राजा भएर शासन गर्न शुरु गरे । 'वारकताप' भन्ने ठाउँ लिम्बूवान मावलुङ तेम्बे (लिम्बूवान मोरङ टार) मा पर्दथ्यो । लिम्बू भाषाको 'मावलुङ'शब्द अपभ्रंश भएर 'मोरङ' भएको हो ।अघि याक्थुङ पुर्खा लिम्बूहाङले विशाल लिम्बूवान राष्ट्रको निर्माण गरिसकेपछि लिम्बूवानलाईमुख्य दुइ भाग -पावलुङ र मावलुङ) मा भौगोलिक विभाजन गरेका थिए । त्यसबेला देशको सम्पूर्ण पहाडी भू-खण्डलाई 'पावलुङ' र सम्पूर्ण समतल भू-खण्डलाई 'मावलुङ' भनिन्थ्यो ।
लिम्बूवान मोरङ टार अन्तर्गत हालका झापा, मोरङ र सुनसरी जिल्लाहरु पर्दछन् । यहीँ लिम्बूवान मोरङ टारमा साङलाइङहाङ राजा भई बसेका बेला पाँचथरमा शेर्मा द्वितीयराजा थिए । उनीहरुबीच राम्रो चिनजान थियो । समयक्रममा राजा शेर्मा द्वितीयको याक्थुङ संवत् ५३५० (वि.सं.१४२९) सालमा मृत्यु भयो भने राजा साङलाइङहाङ याक्थुङको पनि याक्थुङ संवत् ५३५८ (वि.सं.१४३७) सालमा मृत्यु भयो । साङलाइङको मृत्युपछि उनका छोरा पुङलाइङहाङ याक्थुङ (लिम्बू) लिम्बूवान मोरङ टारका राजा भए । उनी राजा भएको ४ वर्ष पछि हिन्दू धर्ममा दीक्षित भएकाले उनले याक्थुङ संवत् ५३६२ (वि.सं.१४४१) सालमा आफ्नो नाम पुङलाइङहाङलाई परिवर्तन गरी 'अमर राय' याक्थुङ राखे ।त्यसबेला पाँचथर राज्यमा शेर्मा द्वितीयका छोरा शेर्मा तृतीय राजा थिए । उनलाई राजा पुङलाइङहाङ याक्थुङले आफूजस्तै हिन्दु धर्ममा दीक्षित हुन भनी पत्र पठाएका थिए । यो खबर पाउनसाथ राजा शेर्मा तृतीयले राजा पुङलाइङहाङ याक्थुङलाई तुरुन्त आफ्नो याक्थुङ धर्ममा फर्कन कडा चेतावनीकासाथ सुझाउ पत्र पठाएका थिए । जुन् पत्रमा यस्तो भनिएकोथियो- "हामी याक्थुङहाङ (लिम्बू) वंशले आफ्नो याक्थुङ धर्म छोडेर पराइ धर्ममा भतुवा जानु हुँदैन । हाम्रो याक्थुङ धर्मको तागेरा माङले सराप्ने छ । हाम्रो वंश सन्तानहरु पराइ धर्म र जातमा विलिन भएर लोप हुनेछन् । तिमी त्यसै धर्ममै बस्यौ भने भोली तेरा वंश सन्तानहरु लोप हुनेछन् । कुरा बुझ । तिमी भुलवश हिन्दू धर्ममा दीक्षित भएपनि प्रायश्चित गरी आफ्नो याक्थुङ धर्ममा फर्किहाल । फर्कन्दैनौं भने दश लिम्बूवानको सम्मेलन बोलाएर तिमीलाई धर्मच्युत गर्नेछु । हामीले अरुको धर्मलाई सम्मान गर्नुपर्छ तर भतुवा भएर अरुको धर्ममा गइहाल्नु हुँदैन । अर्थ बुझ ।" यस कडा चेतावनीको पत्रको जवाफमा अमर राय याक्थुङले 'आफू हिन्दू धर्ममा दीक्षित भइहाले तापनि याक्थुङ (लिम्बू) जात भने छोडदिन' भनी खबर पठाएका थिए । फलस्वरुप पाँचथरका राजा शेर्मा तृतीयले याक्थुङ संवत् ५३६५ (वि.सं.१४४४) सालमादश लिम्बूवानको सम्मेलन बोलाएर विभिन्न प्रस्तावहरु पारित गरेका थिए । ती पारित प्रस्तावहरु मध्ये चौंथो प्रस्ताव अनुसार अमर राय (पुङलाइङहाङ याक्थुङ) धर्मच्युत गराइएका थिए । जुन् चौंथो प्रस्ताव निम्न अनुसार थियो-
"आनी, लिम्बूवान लाजेरे 'लिम्बूवान मावलुङ तेम्बे' तेन वारकताप केयुङबा हाङ पुङलाइङहाङ याक्थुङ-लिम्बून सेल्लुक सायोओ लासाआङ पाखेन सायोओ निसापतिङबा पोखाआङ अमर राय मेप्नाब मीङआङ वाछिङआङ खेलक्पा पेबा चोकुल्ले याक्थुङ-लिम्बू मुङफुङ ङा नासोङ सुम किपोङ तुक ङा (थिकली किपोङ लिली) तङबेआङथो सायो लाही आचोगुम्लो ।।"
अनुवाद
"हामीले लिम्बूवान राज्यको लिम्बूवान मोरङ टार अन्तर्गत वारकताप बस्ने राजा पुङलाइङहाङ याक्थुङ (लिम्बू) ले हिन्दू धर्ममा प्रवेश गरेरत्यही धर्ममा दीक्षित भई 'अमर राय' भन्ने नाम पनि लाएर भतुवा गएकाले याक्थुङ संवत् ५३६५ वि.सं.१४४४) सालदेखि धर्मच्युत गर्यौं ।"
लिम्बूवान मोरङ टार अन्तर्गत हालका झापा, मोरङ र सुनसरी जिल्लाहरु पर्दछन् । यहीँ लिम्बूवान मोरङ टारमा साङलाइङहाङ राजा भई बसेका बेला पाँचथरमा शेर्मा द्वितीयराजा थिए । उनीहरुबीच राम्रो चिनजान थियो । समयक्रममा राजा शेर्मा द्वितीयको याक्थुङ संवत् ५३५० (वि.सं.१४२९) सालमा मृत्यु भयो भने राजा साङलाइङहाङ याक्थुङको पनि याक्थुङ संवत् ५३५८ (वि.सं.१४३७) सालमा मृत्यु भयो । साङलाइङको मृत्युपछि उनका छोरा पुङलाइङहाङ याक्थुङ (लिम्बू) लिम्बूवान मोरङ टारका राजा भए । उनी राजा भएको ४ वर्ष पछि हिन्दू धर्ममा दीक्षित भएकाले उनले याक्थुङ संवत् ५३६२ (वि.सं.१४४१) सालमा आफ्नो नाम पुङलाइङहाङलाई परिवर्तन गरी 'अमर राय' याक्थुङ राखे ।त्यसबेला पाँचथर राज्यमा शेर्मा द्वितीयका छोरा शेर्मा तृतीय राजा थिए । उनलाई राजा पुङलाइङहाङ याक्थुङले आफूजस्तै हिन्दु धर्ममा दीक्षित हुन भनी पत्र पठाएका थिए । यो खबर पाउनसाथ राजा शेर्मा तृतीयले राजा पुङलाइङहाङ याक्थुङलाई तुरुन्त आफ्नो याक्थुङ धर्ममा फर्कन कडा चेतावनीकासाथ सुझाउ पत्र पठाएका थिए । जुन् पत्रमा यस्तो भनिएकोथियो- "हामी याक्थुङहाङ (लिम्बू) वंशले आफ्नो याक्थुङ धर्म छोडेर पराइ धर्ममा भतुवा जानु हुँदैन । हाम्रो याक्थुङ धर्मको तागेरा माङले सराप्ने छ । हाम्रो वंश सन्तानहरु पराइ धर्म र जातमा विलिन भएर लोप हुनेछन् । तिमी त्यसै धर्ममै बस्यौ भने भोली तेरा वंश सन्तानहरु लोप हुनेछन् । कुरा बुझ । तिमी भुलवश हिन्दू धर्ममा दीक्षित भएपनि प्रायश्चित गरी आफ्नो याक्थुङ धर्ममा फर्किहाल । फर्कन्दैनौं भने दश लिम्बूवानको सम्मेलन बोलाएर तिमीलाई धर्मच्युत गर्नेछु । हामीले अरुको धर्मलाई सम्मान गर्नुपर्छ तर भतुवा भएर अरुको धर्ममा गइहाल्नु हुँदैन । अर्थ बुझ ।" यस कडा चेतावनीको पत्रको जवाफमा अमर राय याक्थुङले 'आफू हिन्दू धर्ममा दीक्षित भइहाले तापनि याक्थुङ (लिम्बू) जात भने छोडदिन' भनी खबर पठाएका थिए । फलस्वरुप पाँचथरका राजा शेर्मा तृतीयले याक्थुङ संवत् ५३६५ (वि.सं.१४४४) सालमादश लिम्बूवानको सम्मेलन बोलाएर विभिन्न प्रस्तावहरु पारित गरेका थिए । ती पारित प्रस्तावहरु मध्ये चौंथो प्रस्ताव अनुसार अमर राय (पुङलाइङहाङ याक्थुङ) धर्मच्युत गराइएका थिए । जुन् चौंथो प्रस्ताव निम्न अनुसार थियो-
"आनी, लिम्बूवान लाजेरे 'लिम्बूवान मावलुङ तेम्बे' तेन वारकताप केयुङबा हाङ पुङलाइङहाङ याक्थुङ-लिम्बून सेल्लुक सायोओ लासाआङ पाखेन सायोओ निसापतिङबा पोखाआङ अमर राय मेप्नाब मीङआङ वाछिङआङ खेलक्पा पेबा चोकुल्ले याक्थुङ-लिम्बू मुङफुङ ङा नासोङ सुम किपोङ तुक ङा (थिकली किपोङ लिली) तङबेआङथो सायो लाही आचोगुम्लो ।।"
अनुवाद
"हामीले लिम्बूवान राज्यको लिम्बूवान मोरङ टार अन्तर्गत वारकताप बस्ने राजा पुङलाइङहाङ याक्थुङ (लिम्बू) ले हिन्दू धर्ममा प्रवेश गरेरत्यही धर्ममा दीक्षित भई 'अमर राय' भन्ने नाम पनि लाएर भतुवा गएकाले याक्थुङ संवत् ५३६५ वि.सं.१४४४) सालदेखि धर्मच्युत गर्यौं ।"
राजा विजयनारायण रायका पुस्तावली
(१) राजा साङलाइङहाङ याक्थुङ लिम्बू-देहान्तःया.सं.५३५८/वि.सं.१४३७))
(२) राजा पुङलाइङहाङ याक्थुङ लिम्बू 'अमर राय' -या.सं.५३२२-५३९७/वि.सं.१४०१-१४७६)
(३) राजा किर्तीनारायण राय याक्थुङ लिम्बू -या.सं.५३५४-५४४७/वि.सं.१४३३-१५२६)
(४) राजा अपनारायण राय याक्थुङ लिम्बू -या.सं.५३९४-५४७५/वि.सं.१४७३-१५५४)
(५) राजा जारेनारायण राय याक्थुङ लिम्बू -या.सं.५४३२-५५१२/वि.सं.१५११-१५९१)
(६) राजा इङदिङनारायण राय याक्थुङ लिम्बू -या.सं.५४७४-५५६२/वि.सं.१५५३-१६४१)
(७) राजा विजयनारायण राय याक्थुङ लिम्बू -या.सं.५५१४-५५८७/वि.सं.१५९३-१६६६)
(२) राजा पुङलाइङहाङ याक्थुङ लिम्बू 'अमर राय' -या.सं.५३२२-५३९७/वि.सं.१४०१-१४७६)
(३) राजा किर्तीनारायण राय याक्थुङ लिम्बू -या.सं.५३५४-५४४७/वि.सं.१४३३-१५२६)
(४) राजा अपनारायण राय याक्थुङ लिम्बू -या.सं.५३९४-५४७५/वि.सं.१४७३-१५५४)
(५) राजा जारेनारायण राय याक्थुङ लिम्बू -या.सं.५४३२-५५१२/वि.सं.१५११-१५९१)
(६) राजा इङदिङनारायण राय याक्थुङ लिम्बू -या.सं.५४७४-५५६२/वि.सं.१५५३-१६४१)
(७) राजा विजयनारायण राय याक्थुङ लिम्बू -या.सं.५५१४-५५८७/वि.सं.१५९३-१६६६)
( स्रोतः शेर्मा यासोलुङ)
विजयपुर नाम रहनुभन्दा पहिले त्यस ठाउको नाम 'फाङलुङबुङ' थियो ।फाङलुङबुङपछि 'विजयपुर' विजयपुरपछि 'धरान' नाम रहन गएको हो ।फाङलुङबुङको अर्थ 'पहाडको फेदी' वा 'फेदी' भन्ने हुन्छ ।
दश लिम्बूवान निर्माण हुनुभन्दा अघि र पछिका केही ऐतिहासिक घट्नाक्रमहरु, जस्तो- आठ याक्थुङ राजाहरुको पुस्तावली, माबोहाङ याक्थुङदेखि उताको पुस्तावली र दश लिम्बूवानको अन्य केही कुराहरुको बारेमा संक्षिप्त प्रसङ्ग अर्को लेखमा दिने प्रयास गरिनेछ । याक्थुङ -लिम्बू) राजवंशको शुरुकालदेखि दश लिम्बूवान राज्य निर्माण हुनु पूर्वकाल (पुस्ता नं. १४३) सम्मका याक्थुङ (लिम्बू) राज पुस्तावली र सिङ्गो लिम्बूवान राष्ट्रभित्र दश लिम्बूवान राज्य निर्माण भएपछि दश याक्थुङ (लिम्बू) राजाहरुमध्ये पाँचथरका राजा थाम्लासो पापोहाङ वंशपट्टीका जम्मा २२ पुस्ता (पुस्ता नं. १४३-१६४) सम्मका पुस्तावलीलाई यस लेखमा राखिएको छ ।ती पुस्तावली निम्म्न अनुसार रहेको छः
पुस्तावली क्रम
(१)मोलोङहाङ जन्मदाँ संवत थिएन(याक्थुङ संवतः ६१सालमा मृत्यु)
(२)याक्थुङहाङ-प्रथम(१-९२) या.सं. ६५ सालमा याक्थुङ (लिम्बू) राजवंशको प्रथम कानुन निर्माता ।
(३)(क) साङमुकहाङ (३३-११८),-ख)मोथुङहाङ (३६-१२५)
(४) मिङवतहाङ (६४-१४४)
(५) सोयोलुङहाङ (१००-१८९)
(६) लोयोहाङ (१३२ -२०१)
(७)यामलुकहाङ (१६७-(२५१)
(८) साम्मीहाङ-प्रथम (२०४ -२७५)
(९) मुक्कुमहाङ-प्रथम (२४० (३२०)
(१०) ताङसोपहाङ (२७२-३४२)
(११) थालापहाङ (३०३ -३८५)
(१२) यासालाहाङ (३३५-४१७)
(१३) मेलिङ्हाङ (३७१-४५५)
(१४) पायोलीहाङ (४११-४९०)
(१५) नायोतहाङ (४४७-५३०)
(१६) फुङसेकहाङ (४८५-५५४)
(१७) फयमहाङ (५२४-५८५)
(१८) साङ्दोलुङहाङ (५५८-६४३)
(१९) तालाङवाहाङ (५९०-६७०)
(२०) याङमोतहाङ (६२१-७००)
(२१) साङलोइहाङ (६५२-७३३)
(२२) याक्थुङहाङ-द्वितीय (६८५-७७०)
(२३) तावाहाङ (७२०-८११)
(२४) मुङवाहाङ (७५१-८३३)
(२५) सक्वाहाङ (७८२-८६४)
(२६) मेयोलीहाङ (८१४-८८९)
(२७) खेसीपहाङ (८४५-९२२)
(२८) सोमोइहाङ (८७६-९५५)
(२९) यालोइहाङ (९०८-९८९)
(३०) ससोङहाङ (९४०-९८६)
(३१) याङसेलीहाङ (९७१-१०५७)
(३२) मिक्चोलुङहाङ (१००३-१०९२)
(३३) सिङथुकहाङ (१०३४-१११२)
(३४) सावालुङहाङ (१०६५-११४५)
(३५) साङहाङ -१०९७-११५०)
(३६) सोधोङहाङ -११२८-१२११)
(३७) साङगुनहाङ -११६४-१२४५)
(३८) (क) कासारहाङ (११९५-१२१५) निसन्तान मृत्यु ।
(ख) यलम्बरहाङ (११९८-१२८९) 'याक्थुङ राजवंशका ३८ औं र नेबालाजेका २१ औं राजा' ।
(३९) निदाङहाङ (१२३३-१३१८)
(४०) वालम्बाहाङ (१२६८-१३५६)
(४१)(क)लिम्बूहाङ -१३०१-१४०६)
(ख)हुङमङतीहाङ (१३०५-१३८७)
(४२) याङजिरीहाङ (१३४१-१४२५)
(४३) युङनन्तरहाङ (१३७४-१४४५)
(४४) तुम्मोकहाङ (१४०९-१४८९)
(४५) मुङयुकहाङ (१४४०-१५२०)
(४६) सेङ्गोलिकहाङ (१४७६-१५४०)
(४७) यालीलीङहाङ (१५०८-१५८९)
(४८) मिङवाहाङ (१५४१- १६२६)
(४९) तियेलुङहाङ (१५७६-१६५७)
(५०) ताङलाहाङ (१६१५-१६९०)
(५१) पायोतीहाङ (१६४९-१७२८)
(५२) तक्सङवाहाङ (१६८०-१७४०)
(५३) तोलाङहाङ (१७१२-१७९६)
(५४) मिङयुकहाङ (१७५२-१८३२)
(५५) ताङसाकहाङ (१७८३-१८६३)
(५६) नेलिङहाङ (१८१८-१९०५)
(५७) तानछोलुङहाङ (१८५१-१९२३)
(५८) लुङमुङहाङ (१८८३-१९६४)
(५९) याङमुकहाङ (१९१४-१९८४)
(६०) लिङसेहाङ (१९४५-२०२५)
(६१) सावाहाङ (१९८०-२०६२)
(६२) नायामहाङ (२०११-२०८८)
(६३) लावाहाङ (२०४२-२१३२)
(६४) सेलोङहाङ (२०७६-२१५९)
(६५) तोलिङहाङ (२१०८-२१९१)
(६६) इसोकहाङ (२१३९-२२१३)
(६७) मलाङहाङ (२१७५-२२५४)
(६८) वयन्दीहाङ (२२०७-२२७७)
(६९) सोधकहाङ (२२३८-२३३३)
(७०) ताङसापहाङ (२२७२-२३६८)
(७१) यासुम्बीहाङ (२३०४-२३८९)
(७२) लिङसेलुङहाङ (२३३५-२४२१)
(७३) तिङदोलोहाङ (२३६६-२४४७)
(७४) सिनयुकहाङ (२३९९-२४८०)
(७५) लुङयेपहाङ (२४३४-२५१०)
(७६) निङवाहाङ (२४६५-२५४५)
(७७) लावनहाङ (२४९७-२५८५)
(७८) फाङलुङहाङ (२५२९-२५९३)
(७९) तावालुङहाङ (२५६०-२६४०)
(८०) लिदोकहाङ (२५९४-२६७९)
(८१) नेसोङहाङ (२६२६-२७०७)
(८२) तिन्दोलुङहाङ (२६५७-२७२९)
(८३) मनाहाङ (२६८८-२७७८)
(८४) यासाप्पाहाङ (२७२१-२८१३)
(८५) मिङलुकहाङ (२७५२-२८३३)
(८६) ताम्मेहाङ (२७८४-२८७०)
(८७) ताङसोहाङ (२८२५-२८८०)
(८८) सेसेहाङ (२८५७-२९३९)
(८९) नोसुकहाङ (२८८८-२९६८)
(९०) लोयोङहाङ (२९१९-३०००)
(९१) पाङमुकहाङ (२९५३-३०२२)
(९२) तियामहाङ (२९८५-३०६५)
(९३) युनछोहाङ (३०१६-३१११)
(९४) माङसेसेहाङ (३०४७-३१३४)
(९५) तिम्बेहाङ (३०७९-३१५३)
(९६) सोसोलोहाङ (३१११-३१८९)
(९७) तोलोक्वाहाङ (३१४२-३२०२)
(९८) लुम्बुकहाङ (३१७७-३२६३)
(९९) तिलिङहाङ (३२०८-३२९४)
(१००) ताङलाराहाङ (३२४०-३३२०)
(१०१) फुङयुपहाङ (३२७३-३३७०)
(१०२) मिङदोलुङहाङ (३३०६-३३९३)
(१०३) फोलिमहाङ (३३३७-३३९०)
(१०४) मिङनिस्सेहाङ (३३७८-३४६६)
(१०५) साङलाङहाङ (३४१८-३५०३)
(१०६) लियोलिङहाङ (३४४९-३५३९)
(१०७) मिलिङहाङ (३४८१-३५५८)
(१०८) फुङवाहाङ (३५१४-३५९५)
(१०९) नावालुङहाङ (३५४५-३५८०)
(११०) इक्साहाङ (३५७७-३६६३)
(१११) तायेन्छोहाङ (३६०८-३६९९)
(११२) नामयोदिङहाङ (३६४१-३६२३)
(११३) सिक्कुमहाङ (३६७४-३७५४)
(११४)कायोलीङहाङ (३७०५-३७८०)
(११५) इङयोहाङ (३७३७-३८१५)
(११६) लाजेहाङ (३७६८-३८४९)
(११७) फुङयुकहाङ (३७९९-३८७९)
(११८)(क) लिङलीहाङ (३८३०-३९०४)
(ख) सेयोलीहाङ (३८३३-३९१५)
(११९) पुङयोक्हाङ (३८६१-३९५१)
(१२०) मुक्कुमहाङ-द्वितीय (३९००-३९८७)
(१२१) माङवाहाङ (३९३१-४०००)
(१२२) नाम्मेतहाङ (३९६६-४०४४)
(१२३) पाङयोकहाङ (३९९८-४०७९)
(१२४)फोवालीहाङ (४०३७-४११७)
(१२५) नावाहाङ (४०७२-४१४९)
(१२६) सुमोहाङ (४१०३-४१९२)
(१२७) नामहाङ (४१३७-४२१८)
(१२८) माङमुइहाङ (४१७२-४२५४)
(१२९) मिङहाङ (४२०३-४२४२)
(१३०) तुमहाङ (४२३६-४३२२)
(१३१) लामलोइहाङ (४२६८-४३४७)
(१३२) पाङहाङ (४३०१-४३८१)
(१३३)साम्मीहाङ-द्वितीय (४३३२-४४०२)
(१३४) फुङलाइङहाङ (४३७२-४४५७)
(१३५) साङलाइङहाङ (४४०५-४४९४)
(१३६) फुङलिङसो लाइङहाङ (४४३६-४५०७)
(१३७) थोसोइङ काङलाइङहाङ (४४६८-४५५०)
(१३८) माङइङसो लाइङहाङ (४५०५- ४५६४)
(१३९) सोफाङहाङ (४५३६-४६१६)
(१४०) माङफोहाङ (४५६७-४६५०)
(१४१) साङसोतहाङ (४६०८-४६९)
(१४२)(क) ताङसोहाङ (४६४२-४६८४)
(१४३)थाम्लासोपापोहाङ(४६७४-४७६५) फेदेन, पाँचथर ।
(१४४) मुसाहाङ (४७०९-४७९३) मुसाको अर्थ चोखो, पवित्र र विशिष्ट हुन्छ ।
(१४५) लासाहाङ (४७५०-४८५२)
(१४६) राजाहाङ (४७८२-४८६१)
(१४७) केन्दुहाङ (४८१६-४९११)
(१४८) मुस्तिमहाङ (४८५३-४९४७)
(१४९) बाचाहाङ (४८९२-४९६७)
(१५०) सेगुहाङ (४९३०-५०१७)
(१५१) शिवहाङ (४९६८-५०५१)
(१५२) तोयोहाङ (५००१-५०६७)
(१५३) एतेबाहाङ (५०३६-५११८)
(१५४)(क) याङ्मुकहाङ (५०८१-५१८६)
(ख) तुम्बापो (५०८४-५१८७) हाल चोकमागु, पाँचथर ।
(ग) इङवाबा (५०९०-५१८०)
(घ) कुगेत्नाम्बा (५०९३-५१८९)
(१५५) पेल्दहाङ (५१२७-५२२०) याङ्मुकहाङको छोरा ।
(१५६) कबेबहाङ (५१६७-५२५६)
(१५७) (क) शेर्मा तुम्याङहाङ(५२०८-५३०९) फेदेन, पाँचथर ।
(ख)आङदेम्बे (५२२६-५३१४) हाल अम्लाबुङ (नवमी डाँडा), आङसाराङ गा.वि.स. (पाँचथर) लगायतअन्य स्थानहरुमा पनि बसोबास रहेको ।
(ग) लाओती (५२२९-५३२०) हाल यासक, कुरुम्बाङ गा.वि.स.(पाँचथर) लगायत अन्य स्थानहरुमा पनि बसोबास रहेको ।
-१५८)-क) शेर्मा द्वितीय-(५२५३-५३५०/१३३२-१४२९)फेदेन, पाँचथर ।
(ख) तुम्ब्रोक (५२५७-५३५६/१३३६-१४३५)
(१५९) शेर्मा तृतीय -इलिहाङ/यलम्बरहाङ द्वितीय) (५२९३-५४००/१३७२-१४७९)फेदेन - पाँचथर) ।
(१६०) पिघेहाङ शेर्मा -राजगद्दी त्यागेको/५३३६-५४२१)यासक, पाँचथर ।
(१६१)(क) याङमुकहाङ शेर्मा (५३७५-५४६२)यासक, पाँचथर ।
(ख)तोङमुकहाङ शेर्मा (५३७८-५४५३) यासक, पाँचथर ।
(१६२) (क) हाङयुकहाङ शेर्मा (५४१७-५५०७)याङमुकहाङको छोरा, माङजाबुङ, पाँचथर ।
(ख) हादिहाङ शेर्मा (५४२०-५४९८) तोङमुकहाङको छोरा, माङजाबुङ ।
(१६३) (क) ओमसेरेहाङ शेर्मा (५४५७-५५३२)हाङयुकहङको छोरा, माङजाबुङ ।
(ख)नाम्दीहाङ शेर्मा (५४५३-५५३९) हादिहाङको छोरा, माङजाबुङ ।
(१६४)(क)तुमसेरेहाङ शेर्मा (५४९८-५५९०)ओमसेरेहाङको छोरा, माङजाबुङ ।
(ख) लेप्मुहाङ शेर्मा (५४९४-५५७८) नाम्दीहाङको छोरा, माङजाबुबङ ।
विजयपुर नाम रहनुभन्दा पहिले त्यस ठाउको नाम 'फाङलुङबुङ' थियो ।फाङलुङबुङपछि 'विजयपुर' विजयपुरपछि 'धरान' नाम रहन गएको हो ।फाङलुङबुङको अर्थ 'पहाडको फेदी' वा 'फेदी' भन्ने हुन्छ ।
दश लिम्बूवान निर्माण हुनुभन्दा अघि र पछिका केही ऐतिहासिक घट्नाक्रमहरु, जस्तो- आठ याक्थुङ राजाहरुको पुस्तावली, माबोहाङ याक्थुङदेखि उताको पुस्तावली र दश लिम्बूवानको अन्य केही कुराहरुको बारेमा संक्षिप्त प्रसङ्ग अर्को लेखमा दिने प्रयास गरिनेछ । याक्थुङ -लिम्बू) राजवंशको शुरुकालदेखि दश लिम्बूवान राज्य निर्माण हुनु पूर्वकाल (पुस्ता नं. १४३) सम्मका याक्थुङ (लिम्बू) राज पुस्तावली र सिङ्गो लिम्बूवान राष्ट्रभित्र दश लिम्बूवान राज्य निर्माण भएपछि दश याक्थुङ (लिम्बू) राजाहरुमध्ये पाँचथरका राजा थाम्लासो पापोहाङ वंशपट्टीका जम्मा २२ पुस्ता (पुस्ता नं. १४३-१६४) सम्मका पुस्तावलीलाई यस लेखमा राखिएको छ ।ती पुस्तावली निम्म्न अनुसार रहेको छः
पुस्तावली क्रम
(१)मोलोङहाङ जन्मदाँ संवत थिएन(याक्थुङ संवतः ६१सालमा मृत्यु)
(२)याक्थुङहाङ-प्रथम(१-९२) या.सं. ६५ सालमा याक्थुङ (लिम्बू) राजवंशको प्रथम कानुन निर्माता ।
(३)(क) साङमुकहाङ (३३-११८),-ख)मोथुङहाङ (३६-१२५)
(४) मिङवतहाङ (६४-१४४)
(५) सोयोलुङहाङ (१००-१८९)
(६) लोयोहाङ (१३२ -२०१)
(७)यामलुकहाङ (१६७-(२५१)
(८) साम्मीहाङ-प्रथम (२०४ -२७५)
(९) मुक्कुमहाङ-प्रथम (२४० (३२०)
(१०) ताङसोपहाङ (२७२-३४२)
(११) थालापहाङ (३०३ -३८५)
(१२) यासालाहाङ (३३५-४१७)
(१३) मेलिङ्हाङ (३७१-४५५)
(१४) पायोलीहाङ (४११-४९०)
(१५) नायोतहाङ (४४७-५३०)
(१६) फुङसेकहाङ (४८५-५५४)
(१७) फयमहाङ (५२४-५८५)
(१८) साङ्दोलुङहाङ (५५८-६४३)
(१९) तालाङवाहाङ (५९०-६७०)
(२०) याङमोतहाङ (६२१-७००)
(२१) साङलोइहाङ (६५२-७३३)
(२२) याक्थुङहाङ-द्वितीय (६८५-७७०)
(२३) तावाहाङ (७२०-८११)
(२४) मुङवाहाङ (७५१-८३३)
(२५) सक्वाहाङ (७८२-८६४)
(२६) मेयोलीहाङ (८१४-८८९)
(२७) खेसीपहाङ (८४५-९२२)
(२८) सोमोइहाङ (८७६-९५५)
(२९) यालोइहाङ (९०८-९८९)
(३०) ससोङहाङ (९४०-९८६)
(३१) याङसेलीहाङ (९७१-१०५७)
(३२) मिक्चोलुङहाङ (१००३-१०९२)
(३३) सिङथुकहाङ (१०३४-१११२)
(३४) सावालुङहाङ (१०६५-११४५)
(३५) साङहाङ -१०९७-११५०)
(३६) सोधोङहाङ -११२८-१२११)
(३७) साङगुनहाङ -११६४-१२४५)
(३८) (क) कासारहाङ (११९५-१२१५) निसन्तान मृत्यु ।
(ख) यलम्बरहाङ (११९८-१२८९) 'याक्थुङ राजवंशका ३८ औं र नेबालाजेका २१ औं राजा' ।
(३९) निदाङहाङ (१२३३-१३१८)
(४०) वालम्बाहाङ (१२६८-१३५६)
(४१)(क)लिम्बूहाङ -१३०१-१४०६)
(ख)हुङमङतीहाङ (१३०५-१३८७)
(४२) याङजिरीहाङ (१३४१-१४२५)
(४३) युङनन्तरहाङ (१३७४-१४४५)
(४४) तुम्मोकहाङ (१४०९-१४८९)
(४५) मुङयुकहाङ (१४४०-१५२०)
(४६) सेङ्गोलिकहाङ (१४७६-१५४०)
(४७) यालीलीङहाङ (१५०८-१५८९)
(४८) मिङवाहाङ (१५४१- १६२६)
(४९) तियेलुङहाङ (१५७६-१६५७)
(५०) ताङलाहाङ (१६१५-१६९०)
(५१) पायोतीहाङ (१६४९-१७२८)
(५२) तक्सङवाहाङ (१६८०-१७४०)
(५३) तोलाङहाङ (१७१२-१७९६)
(५४) मिङयुकहाङ (१७५२-१८३२)
(५५) ताङसाकहाङ (१७८३-१८६३)
(५६) नेलिङहाङ (१८१८-१९०५)
(५७) तानछोलुङहाङ (१८५१-१९२३)
(५८) लुङमुङहाङ (१८८३-१९६४)
(५९) याङमुकहाङ (१९१४-१९८४)
(६०) लिङसेहाङ (१९४५-२०२५)
(६१) सावाहाङ (१९८०-२०६२)
(६२) नायामहाङ (२०११-२०८८)
(६३) लावाहाङ (२०४२-२१३२)
(६४) सेलोङहाङ (२०७६-२१५९)
(६५) तोलिङहाङ (२१०८-२१९१)
(६६) इसोकहाङ (२१३९-२२१३)
(६७) मलाङहाङ (२१७५-२२५४)
(६८) वयन्दीहाङ (२२०७-२२७७)
(६९) सोधकहाङ (२२३८-२३३३)
(७०) ताङसापहाङ (२२७२-२३६८)
(७१) यासुम्बीहाङ (२३०४-२३८९)
(७२) लिङसेलुङहाङ (२३३५-२४२१)
(७३) तिङदोलोहाङ (२३६६-२४४७)
(७४) सिनयुकहाङ (२३९९-२४८०)
(७५) लुङयेपहाङ (२४३४-२५१०)
(७६) निङवाहाङ (२४६५-२५४५)
(७७) लावनहाङ (२४९७-२५८५)
(७८) फाङलुङहाङ (२५२९-२५९३)
(७९) तावालुङहाङ (२५६०-२६४०)
(८०) लिदोकहाङ (२५९४-२६७९)
(८१) नेसोङहाङ (२६२६-२७०७)
(८२) तिन्दोलुङहाङ (२६५७-२७२९)
(८३) मनाहाङ (२६८८-२७७८)
(८४) यासाप्पाहाङ (२७२१-२८१३)
(८५) मिङलुकहाङ (२७५२-२८३३)
(८६) ताम्मेहाङ (२७८४-२८७०)
(८७) ताङसोहाङ (२८२५-२८८०)
(८८) सेसेहाङ (२८५७-२९३९)
(८९) नोसुकहाङ (२८८८-२९६८)
(९०) लोयोङहाङ (२९१९-३०००)
(९१) पाङमुकहाङ (२९५३-३०२२)
(९२) तियामहाङ (२९८५-३०६५)
(९३) युनछोहाङ (३०१६-३१११)
(९४) माङसेसेहाङ (३०४७-३१३४)
(९५) तिम्बेहाङ (३०७९-३१५३)
(९६) सोसोलोहाङ (३१११-३१८९)
(९७) तोलोक्वाहाङ (३१४२-३२०२)
(९८) लुम्बुकहाङ (३१७७-३२६३)
(९९) तिलिङहाङ (३२०८-३२९४)
(१००) ताङलाराहाङ (३२४०-३३२०)
(१०१) फुङयुपहाङ (३२७३-३३७०)
(१०२) मिङदोलुङहाङ (३३०६-३३९३)
(१०३) फोलिमहाङ (३३३७-३३९०)
(१०४) मिङनिस्सेहाङ (३३७८-३४६६)
(१०५) साङलाङहाङ (३४१८-३५०३)
(१०६) लियोलिङहाङ (३४४९-३५३९)
(१०७) मिलिङहाङ (३४८१-३५५८)
(१०८) फुङवाहाङ (३५१४-३५९५)
(१०९) नावालुङहाङ (३५४५-३५८०)
(११०) इक्साहाङ (३५७७-३६६३)
(१११) तायेन्छोहाङ (३६०८-३६९९)
(११२) नामयोदिङहाङ (३६४१-३६२३)
(११३) सिक्कुमहाङ (३६७४-३७५४)
(११४)कायोलीङहाङ (३७०५-३७८०)
(११५) इङयोहाङ (३७३७-३८१५)
(११६) लाजेहाङ (३७६८-३८४९)
(११७) फुङयुकहाङ (३७९९-३८७९)
(११८)(क) लिङलीहाङ (३८३०-३९०४)
(ख) सेयोलीहाङ (३८३३-३९१५)
(११९) पुङयोक्हाङ (३८६१-३९५१)
(१२०) मुक्कुमहाङ-द्वितीय (३९००-३९८७)
(१२१) माङवाहाङ (३९३१-४०००)
(१२२) नाम्मेतहाङ (३९६६-४०४४)
(१२३) पाङयोकहाङ (३९९८-४०७९)
(१२४)फोवालीहाङ (४०३७-४११७)
(१२५) नावाहाङ (४०७२-४१४९)
(१२६) सुमोहाङ (४१०३-४१९२)
(१२७) नामहाङ (४१३७-४२१८)
(१२८) माङमुइहाङ (४१७२-४२५४)
(१२९) मिङहाङ (४२०३-४२४२)
(१३०) तुमहाङ (४२३६-४३२२)
(१३१) लामलोइहाङ (४२६८-४३४७)
(१३२) पाङहाङ (४३०१-४३८१)
(१३३)साम्मीहाङ-द्वितीय (४३३२-४४०२)
(१३४) फुङलाइङहाङ (४३७२-४४५७)
(१३५) साङलाइङहाङ (४४०५-४४९४)
(१३६) फुङलिङसो लाइङहाङ (४४३६-४५०७)
(१३७) थोसोइङ काङलाइङहाङ (४४६८-४५५०)
(१३८) माङइङसो लाइङहाङ (४५०५- ४५६४)
(१३९) सोफाङहाङ (४५३६-४६१६)
(१४०) माङफोहाङ (४५६७-४६५०)
(१४१) साङसोतहाङ (४६०८-४६९)
(१४२)(क) ताङसोहाङ (४६४२-४६८४)
(१४३)थाम्लासोपापोहाङ(४६७४-४७६५) फेदेन, पाँचथर ।
(१४४) मुसाहाङ (४७०९-४७९३) मुसाको अर्थ चोखो, पवित्र र विशिष्ट हुन्छ ।
(१४५) लासाहाङ (४७५०-४८५२)
(१४६) राजाहाङ (४७८२-४८६१)
(१४७) केन्दुहाङ (४८१६-४९११)
(१४८) मुस्तिमहाङ (४८५३-४९४७)
(१४९) बाचाहाङ (४८९२-४९६७)
(१५०) सेगुहाङ (४९३०-५०१७)
(१५१) शिवहाङ (४९६८-५०५१)
(१५२) तोयोहाङ (५००१-५०६७)
(१५३) एतेबाहाङ (५०३६-५११८)
(१५४)(क) याङ्मुकहाङ (५०८१-५१८६)
(ख) तुम्बापो (५०८४-५१८७) हाल चोकमागु, पाँचथर ।
(ग) इङवाबा (५०९०-५१८०)
(घ) कुगेत्नाम्बा (५०९३-५१८९)
(१५५) पेल्दहाङ (५१२७-५२२०) याङ्मुकहाङको छोरा ।
(१५६) कबेबहाङ (५१६७-५२५६)
(१५७) (क) शेर्मा तुम्याङहाङ(५२०८-५३०९) फेदेन, पाँचथर ।
(ख)आङदेम्बे (५२२६-५३१४) हाल अम्लाबुङ (नवमी डाँडा), आङसाराङ गा.वि.स. (पाँचथर) लगायतअन्य स्थानहरुमा पनि बसोबास रहेको ।
(ग) लाओती (५२२९-५३२०) हाल यासक, कुरुम्बाङ गा.वि.स.(पाँचथर) लगायत अन्य स्थानहरुमा पनि बसोबास रहेको ।
-१५८)-क) शेर्मा द्वितीय-(५२५३-५३५०/१३३२-१४२९)फेदेन, पाँचथर ।
(ख) तुम्ब्रोक (५२५७-५३५६/१३३६-१४३५)
(१५९) शेर्मा तृतीय -इलिहाङ/यलम्बरहाङ द्वितीय) (५२९३-५४००/१३७२-१४७९)फेदेन - पाँचथर) ।
(१६०) पिघेहाङ शेर्मा -राजगद्दी त्यागेको/५३३६-५४२१)यासक, पाँचथर ।
(१६१)(क) याङमुकहाङ शेर्मा (५३७५-५४६२)यासक, पाँचथर ।
(ख)तोङमुकहाङ शेर्मा (५३७८-५४५३) यासक, पाँचथर ।
(१६२) (क) हाङयुकहाङ शेर्मा (५४१७-५५०७)याङमुकहाङको छोरा, माङजाबुङ, पाँचथर ।
(ख) हादिहाङ शेर्मा (५४२०-५४९८) तोङमुकहाङको छोरा, माङजाबुङ ।
(१६३) (क) ओमसेरेहाङ शेर्मा (५४५७-५५३२)हाङयुकहङको छोरा, माङजाबुङ ।
(ख)नाम्दीहाङ शेर्मा (५४५३-५५३९) हादिहाङको छोरा, माङजाबुङ ।
(१६४)(क)तुमसेरेहाङ शेर्मा (५४९८-५५९०)ओमसेरेहाङको छोरा, माङजाबुङ ।
(ख) लेप्मुहाङ शेर्मा (५४९४-५५७८) नाम्दीहाङको छोरा, माङजाबुबङ ।
हाल माङजाबुङ, वानेने, साराङ डाँडागा.वि.स.(पाँचथर), सत्तासीधामगा.वि.स. (झापा), पथरी गा.वि.स. (मोरङ) र अन्य स्थानहरुमा पनि थोरथोर मात्र बसोबास रहेको छ ।
माथि उल्लेखित इतिहास र पुस्तावली याक्थुङ (लिम्बू) राजवंश-पुर्खाहरुको ६ हजार वर्ष देखिको कठोर परिश्रम तथा तत्कालीन बौद्घकि चेतनाको फल हो ।
माथि उल्लेखित इतिहास र पुस्तावली याक्थुङ (लिम्बू) राजवंश-पुर्खाहरुको ६ हजार वर्ष देखिको कठोर परिश्रम तथा तत्कालीन बौद्घकि चेतनाको फल हो ।
किरातहरु मङगोलियन अनुहारजस्ता हुने र प्राचीन कालमा किरात देख्ने-चिन्नेहरुले कुनै कृति वा धर्मशास्त्र लेख्दा किरातको प्रसङग आउदा कसैले रिसबस, कसैले खुशबस र कसैले सामान्य अवस्थामा आफूखुशी भिन्न भिन्न अर्थ दिएर लेख्थे । विभिन्न जातिहरुको विभिन्न धर्मशास्त्र, लेख, रचना, कृति आदि लेख्दा विभिन्न प्रसङगमा किरात लेख्थे । तर किरातभित्र वास्तविकता के छ भनी गहिरिएर अध्ययन गर्ने-बुझने चेतना आएको थिएन । अहिले पनि त्यति नभएको र भएपनि नगन्यमात्र छ । अहिलेको २०/२१ औं शताब्तादीमा समेत यसभित्रको गहन अध्ययन-मनन् गर्ने चेतनाको विकास भएको छैन भने त्यो प्राचीन समयमा चेताना हुने कुरै भएन । उनीहरु बाहिर किरात देख्थे र किरात लेख्थे । वृहत रुपमा किरात त हुन् तर त्यसभित्रको वास्तविकताको अध्ययन गर्ने चतना नभएकोले भित्रको कुरा देख्दैनथे र नदेखेपछि लेख्दैनथे । यसरी वास्तविकताभित्रको जाति र इतिहास रहस्यमै रहेको थियो र आजसम्म नै रहँदै आएको छ । यसो हुनुमासयंम याक्थुङ (लिम्बू) हरु पनि केही हदसम्म जिम्मेवार छौं । साथै नेपालको विगतका सामन्ती राज्यव्यवस्था पनि जिम्मेवार छ ।
आदिवासी-प्राचीनवासीको प्रसङ्ग
मानिसहरु जहाँबाट आएपनि जुन स्थानमा वा जुन भूमिमा र्सवप्रथम सिमाना बाँधेर निश्चित भू-राज्य निर्माण गरेर बसोबास गरे उनीहरु नै त्यो ठाउँको आदिवासी (पहिलोवासी) हुन्छन् । नेबालाजे -हाल काठमाण्डौं उपत्यका) मा सबैभन्दा पहिले याक्थुङ -लिम्बू) हरु आएका थिए र उनीहरुबाट त्यहाँ र्सवप्रथम अर्थात याक्थुङ संवत ६०५ सालमा 'नेबालाजे' राज्य निर्माण भएको थियो । प्रायः सबैलाई थाहा भएको हुनुपर्छ 'आदि' को अर्थ 'पहिलो' हुन्छ भनेर । 'नेबालाजे तथा लिम्बूवान' को पहिलो बासिन्दा एवं आदिवासी भनेको याक्थुङ (लिम्बू) हरु हुन् । यसलाई बलियो प्रमाण दिने आधार भनेको लिम्बूवानको ऐतिहासिक घट्नाक्रमको लामो फेहरिस्त नै हो । किनकि याक्थुङ (लिम्बू) हरुले याक्थुङ (लिम्बू) राजवंश र लिम्बूवानको प्रमुख राजकीय ऐतिहासिक घट्नाक्रमहरु शुरुदेखि नै अभिलेख राख्दै आएका थिए । अहिले त्यो लिम्बूवानको लागि एउटा बलियो एवं जिउँदो प्रमाणको रुपमा उभिएको छ ।
यहाँ हामीले बुझनु पर्ने कुरा के हो भने आदिवासीद्वारा निर्मित राज्यमा पछिबाट बसाइँ सरेर आउनेहरु वा पछिबाट ल्याएर बसोबास गराइका जातजातिहरु त्यहाँका द्वितीयवासी हुन्छन् । अर्थात कसैले एउटा निश्चित समयमा निश्चित सिमाना बाँधेर निर्माण गरिसकेको भू-राज्यमा पछिबाट जुनसुकै समय - १ दिन, १ वर्ष १००/२००५००/१०००/२०००/३००० ...... वर्ष) मा आएका वा ल्याएर बसोबास गराइएका जातजातिहरु त्यहाँका आदिवासी नभइ द्वितीयवासी हुन्छन् । तर बसोबास लामो भएपछि भने उनीहरु त्यहाँका आदिवासी नभएपनि प्राचीनवासी चाहिँ हुन्छन् । तर्सथ लिम्बूवानका पहिलो आदिवासी भनेको याक्थुङ (लिम्बू) हरु हुन् । तर हाल लिम्बूवानमा बसोबास रहेकाआदिवासी-द्वितीयवासी सबै एउटै लिम्बूवानी जनता हुन् र लिम्बूवान सबैको साझा फुलबारी हो । यो साझा लिम्बूवान फुलबारीमा सम्पूर्ण लिम्बूवानवासीहरु फुल्न फल्न सक्नेछन् ।
( शेर्मा यासोलुङ- एम. सुभाबाट प्राप्त भएको) ।
मानिसहरु जहाँबाट आएपनि जुन स्थानमा वा जुन भूमिमा र्सवप्रथम सिमाना बाँधेर निश्चित भू-राज्य निर्माण गरेर बसोबास गरे उनीहरु नै त्यो ठाउँको आदिवासी (पहिलोवासी) हुन्छन् । नेबालाजे -हाल काठमाण्डौं उपत्यका) मा सबैभन्दा पहिले याक्थुङ -लिम्बू) हरु आएका थिए र उनीहरुबाट त्यहाँ र्सवप्रथम अर्थात याक्थुङ संवत ६०५ सालमा 'नेबालाजे' राज्य निर्माण भएको थियो । प्रायः सबैलाई थाहा भएको हुनुपर्छ 'आदि' को अर्थ 'पहिलो' हुन्छ भनेर । 'नेबालाजे तथा लिम्बूवान' को पहिलो बासिन्दा एवं आदिवासी भनेको याक्थुङ (लिम्बू) हरु हुन् । यसलाई बलियो प्रमाण दिने आधार भनेको लिम्बूवानको ऐतिहासिक घट्नाक्रमको लामो फेहरिस्त नै हो । किनकि याक्थुङ (लिम्बू) हरुले याक्थुङ (लिम्बू) राजवंश र लिम्बूवानको प्रमुख राजकीय ऐतिहासिक घट्नाक्रमहरु शुरुदेखि नै अभिलेख राख्दै आएका थिए । अहिले त्यो लिम्बूवानको लागि एउटा बलियो एवं जिउँदो प्रमाणको रुपमा उभिएको छ ।
यहाँ हामीले बुझनु पर्ने कुरा के हो भने आदिवासीद्वारा निर्मित राज्यमा पछिबाट बसाइँ सरेर आउनेहरु वा पछिबाट ल्याएर बसोबास गराइका जातजातिहरु त्यहाँका द्वितीयवासी हुन्छन् । अर्थात कसैले एउटा निश्चित समयमा निश्चित सिमाना बाँधेर निर्माण गरिसकेको भू-राज्यमा पछिबाट जुनसुकै समय - १ दिन, १ वर्ष १००/२००५००/१०००/२०००/३००० ...... वर्ष) मा आएका वा ल्याएर बसोबास गराइएका जातजातिहरु त्यहाँका आदिवासी नभइ द्वितीयवासी हुन्छन् । तर बसोबास लामो भएपछि भने उनीहरु त्यहाँका आदिवासी नभएपनि प्राचीनवासी चाहिँ हुन्छन् । तर्सथ लिम्बूवानका पहिलो आदिवासी भनेको याक्थुङ (लिम्बू) हरु हुन् । तर हाल लिम्बूवानमा बसोबास रहेकाआदिवासी-द्वितीयवासी सबै एउटै लिम्बूवानी जनता हुन् र लिम्बूवान सबैको साझा फुलबारी हो । यो साझा लिम्बूवान फुलबारीमा सम्पूर्ण लिम्बूवानवासीहरु फुल्न फल्न सक्नेछन् ।
( शेर्मा यासोलुङ- एम. सुभाबाट प्राप्त भएको) ।
Nov 7, 2011
लुक्लाको लुट र मेरो इज्वत
विश्वास दीप तिगेला
लुक्लामा पर्यटकहरुको विजोग भन्ने समाचारले मेरो मन भतभत पोलिरहेको छ । पर्यटक भन्नाले बाहिर देशका पाहुनाहरु, बाहिर देशकाहरु आ-आफ्नो काममा असाध्य ब्यस्त हुन्छन् । कामको बोझबाट थाकेकाहरु केही समय मिलाएर आराम गर्न, मनोरन्जन लिन नेपालको विभिन्न ठाँउहरुमा घुम्न आएका हुन्छन् । उनीहरुको लागि एक मिनेट समय पनि महत्वपूर्ण हुन्छ तर उनीहरुलाई नै खराब मौषमको कारण हप्तौ लुक्लामै रोकेर राख्नु के जायज होला ? संयोगवस गत बैसाकको तेस्रो हप्ता (१९ बैसाक – २ जेठ २०६८ तदनुसार २ मे – १७ मे २०११) आफ्नै जन्मभूमि नेपालमा ब्रुनाईबाट पर्यटकको रुपमा लुक्ला हुदै सगरमाथा वेस क्याम्प र कालापत्थर सम्म पुग्ने अवसर पाँएको थिए । लुक्ला, फाकदिन, जोरसाल, नाम्चे, ट्याङबोचे, फेरिचे, थक्ला, लबुचे, गोरक सेप हुदै वेसक्याम र ५ हजार ५ सय ४५ मिटर उचाईको कालापत्थर पुग्न सकिन्छ । उचाईको हिसावले वेसक्याम भन्दा कालापत्थर १ सय ८१ मिटर अग्लो भएकोले यसको महत्व बेग्लै छ । सामान्य ट्रेकिङ टुरिष्टहरु त्यहि सम्म पुग्ने गर्दछन् । सगरमाथाको शिखरमा चढ्नको लागि भने प्रावधान र ब्यवस्थापन बेग्लै छ ।
संसारको सबैभन्दा उच्चस्थान सगरमाथा चढ्न र त्यसको फेदी सम्म ट्रेकिङ जानेहरुले प्रायः शतप्रतिशतले नै लुक्ला हवाई मार्ग प्रयोग गर्नु पर्ने बाँध्यता छ । संसारको सबैभन्दा जोखिमपूर्ण एयरपोर्ट लुक्ला अवतरण गर्नु अगावै देखिने दृष्यहरु अत्यन्तै सुन्दर छन् । संसारमा सायदै यस्तो दृष्य देख्न पाइन्छ । आफ्नै देशमा यति सुन्दर ठाँउहरु देखेर खुसिले मेरो आँखा टिल्पिलायो । विहान साढे ७ बजे आकास खुलेको थियो । घामका किरणहरुले लुक्लालाई छुदै थियो । हामी लुक्लामा उत्रियौ र नाम्चे तर्फ बाटो लाग्यौ । पर्यटकहरुको बाक्लो उपस्थिती र बाटोको दाँयावाँया देखिने सुन्दर सफा दृष्यहरुले नेपाल होइन कि जस्तो भान हुन्थ्यो । विकसित युरोप, वाल्कन मुलुक झै लाग्थ्यो । कतैकतै भारतको उत्तरखण्ड राज्यको पिन्दारी ग्लेसियर झै देखिन्थ्यो । म यति सम्म भन्न सक्छु सगरमाथा इलाकाका ग्लेसियर नपुगेकाहरुले हाम्रो देशमा यति सुन्दर ठाँउहरु छन भनेर कल्पना समेत गरेका हुदैनन ।
बाटोमा भेटिने ठूठूला ढुङ्गाहरुमा कुदिएका बुद्ध मन्त्रहरु अति रोचक देखिन्थे, बाटोको छेउमा भेटिने टिमुर, तितेपाती लगायतका नयाँ पालुवा, जंगलैभरी उन्माद फूलेका गुराँसहरु, विभिन्न प्रकारका चराचुरुङ्गीहरु, स्याउका फूलहरु, उब्जाउशिल पाखा कान्लाहरुमा हलहल हूर्किएका सागसब्जीहरु, स्थानियवासीहरुको बोलाइलो आफन्तपन, आखै भरीको सफा र स्वच्छ हिमाल, याक, खच्चरहरुको लर्को, भरियाहरुका आनन्दको दुखः, थाप्लोको नाम्लो संगै दोहरी र मायाप्रितिका गीतहरु मोवाइलको सेटबाट कानकानमा गुन्जिएको पाउदा म खुसिले भुतुक्कै भए । मोबाइल आविष्कार गर्ने, सस्तो मोवाइल बनाउने र मोवाइल नेटवर्क विस्तार गर्ने सबैलाई धन्यवाद दिए । लामो बाटोमा साथिहरु संग जनजीवनमा मोबाइलले पारेको प्रभाव सम्बन्धमा छलफल पनि भयो । आधुनिक र शहरियाहरुको समृद्ध जीवन भन्दा भरियाहरुको सिधा, निश्कंलक र आनन्दको जिन्दगी देखेर मलाई ईश्या लाग्यो । हामी उकालो र जंगल जंगल हिड्थ्यौ तर प्रत्यक बिसाउनीमा फूटबल, टेनिस, गल्फ आदी खेलको रिजल्ट मोवाइलमा हेथ्यौ । स्काइपीबाट घरमा सम्पर्क गथ्यौ । हामी ७ जना नेपाली थियौ र ५ जना विदेशी जो हामी संगै काम गर्छौ थिए । उनीहरु त्यो दुर्गम ठाँउमा ती सुविधा देखेर चकित भए । हामी सधै तिनै विदेशी सहकर्मी साथिहरु थियौ, त्यसैले हामीलाई धेरैले गाइड भन्थे, धेरै ठाँउमा हामीलाई गाइड भनेर डिस्काउन्ट पनि दिए । नेपालीहरु टुरिष्ट अर्थात आन्तरिक टुरिष्ट हुन सक्छन भन्ने बारे साधारणलाई ख्याल सम्म भएको पाइएन ।
काठमाडौंबाट लुक्ला प्रस्थानपूर्व कति खर्च बोक्ने भन्ने सम्बन्धमा राम्रो जानकारी नभएको र फाकदिनमै एक लिटर उम्लिएको पानीलाई रु ३ सय तिर्नुपर्ने, नुहाउने पानीको लागि पनि रु ५ सय सम्म तिर्नुपर्ने अवस्थाले भने हामी तर्सियौ । नाम्चे बजारमा विभिन्न लुगाफाँटाहरु ओर्जिनल पाउनु, नाम्चेका पप, रेष्टिुरेष्टहरु यूरोप स्टाइलको पाउदा भने गजबै लाग्यो । नाम्चे नजिकैको बस्ति खुम्जुङ र खुम्दे भ्यालीको दृष्य अविश्मरणिय रह्यो । ट्याङबोचे जंगलको गुराँहरुले डाँडै ढाँकेको झनै मनमोहक लाग्यो । पुमरी हिमाल, आमा डब्लन, तुत्से र सगरमाथाको सुन्दरता बर्णन गरि नसक्नुको थियो ।
एउटा रोचक प्रसंग – नाम्चे देखि झण्डै ३ किलोमिटर उकालो बाटोमा एकजना ७१ बर्षिय पासाङ शेर्पा विगत ५१ बर्ष देखि सगरमाथा जाने बाटो बनाई रहेका छन् । उमेर छदा आफै बाटो खन्ने तर पाको भएपछि बाटोमा चन्दाको बाकस राखेर बस्छन र पर्यटकले दिएको दुइचार पैसा भेला गरेर अरुलाई बाटो खनाउछन् । उनले खनेका बाटो कतिपय ठाँउमा भत्किसकेका छन् यद्यपी उनीले त्यो कामलाई निरन्तरता दिएका छन् । उनको त्यो कामबाट पनि हामीले पाठ सिक्न सक्छौ ।
हामी वेसक्यामबाट फर्किएर नाम्चे आइपुग्यौ र हाम्रो यात्रामा केके देख्यौ, कस्तो लाग्यो ? यस क्षेत्रको राम्रो पक्ष केके हुन ? नराम्रो पक्ष केके हुन र सुधार गर्नुपर्ने कुराहरु के के हुन बुंदागत टिपे र साथिहरु संग पनि छलफल गरे ।
बाटोको ठाँउठाँउमा सफा पिउने पानीको ब्यवस्था गर्नुपर्ने । विभिन्न ठाँउहरुमा हेल्थ किल्नीक राख्नुपर्ने । बाटोको ठाँउठाँउमा मौसम सूचना राख्नुपर्ने । थोक तथा सामानको मूल्य सुपथ र एकरुपता हुनुपर्ने । फेरिचेमा सधै कम्तिमा एउटा इमर्जेन्सी उद्धारको लागि हेलिकप्टर राखिनु पर्ने । फेरिचे वा खुम्जुङ सम्म गाडीको बाटो अविलम्ब बनाउनुपर्ने साथै लामो ट्रेकिङको बाटोलाई पनि यथावत राख्नुपर्ने । स्याङबोचे विमानस्थललाई अझ सुधार र प्रयोग गर्नुपर्ने । खुम्जुङ र फेरिचेमा पनि एयरपोर्ट बनाउदा उत्तम हुने । हिमालको आरोहण अत्यन्तै गाह्रो कार्य भएकोले सगरमाथा राष्ट्रिय निकुन्ज प्रवेशद्धारमा सबै धर्मका एकै आकारका मन्दिरहरु निर्माण गर्ने जसले गर्दा आ–आफ्नो विश्वासका भगवानलाई शक्ति मागेर आरोहण गर्न जान पाउनेछन्, त्यसले पर्यटकलाई झनै लोभ्याउने छन् । गाइड तथा भरियाहरुलाई अझ सक्षम र ब्यवस्थित गरिनु पर्ने । सगरमाथा वेसक्याम र कालापत्थरको चुचुरोमा ठाँउको नाम र उचाई समेत उल्लेख गरेर फोटो खिच्ने ठाँउ बनाई दिने, किन की त्यहा जाँदा कहाँ गइएको हो कुनै जानकारी छैन् र महशुस नै हुदैन । अन्य मुलुकहरुमा त्यस्ता महत्वपूर्ण स्थानमा साइनबोर्ड वा जानकारी राखिएको हुन्छ । कालापत्थरको चुचुरो अति नै खतरनाक भएकोले पर्यटकलाई चढ्न नदिने तर त्यहाबाट सगरमाथा र सगरमाथा चढ्दै गरेकाहरुलाई मज्जाले देखिने भएकोले कलापत्थरमा दुरवीनको ब्यवस्था गर्ने । बाटोहरु अझ फराकिलो बनाउने र अप्ठ्रा ठाँउहरुमा छेकबार लगाउने साथै खच्चर, घोडा, चौरीहरुको दिसाले बाटोमा दुर्घन्ध भइरहेकोले ब्यवस्थित तरिकाले सफा गर्ने । झण्डै ४ हजारको उचाइमा रहेको पानबोचेको खोला पारीको भिरालो भूभागलाई हिउँमा खेलिने स्की खेलको लागि अध्ययन गर्ने ।
अप्ठ्यारो भएकोले नै चुनौतीपूर्ण छ, चुनौतीपूर्ण भएकोले नै त्यहा पुग्नुलाई गौरवपूर्ण कार्य मानिन्छ त्यसैले सबैको सपना र आकर्षण रहेको हुन्छ । सगरमाथाको वेसक्याम सम्म गाडी बाटो लैजादा प्रदुषणको कारणले असर रहन सक्दछ यद्यपी चीनले उसको पाटोबाट नजिकै बाटो पुर्याएको छ । गाडीको बाटो नपुर्याउदा बर्षमा २ लाख पर्यटक आउछन् भने गाडीको बाटो पुर्याउदा १० लाख आउन सक्दछ भन्ने कुरालाई हामीले विर्षन हुन्न किन कि जति सुविधा र छिटो हुन्छ त्यति नै धेरै पर्यटकहरु आउछन् । यदि अहिले त्यो बाटो भईदिएको भए हालै समाचारमा आएको जस्तो पर्यटकहरुको विजोग हुने थिएन । वास्तवमा हामीले उनीहरुलाई मौषमको कारण देखाउदै जर्बरजस्त लुट गरिरहेका छौ । त्यसैले परिवर्तनकामी सरकारले अविलम्ब गाडीको बाटो आवश्यक ठाँउ सम्म लैजानु पर्दछ ।
लुक्ला एयरपोर्ट विश्व कै जोखिमपूर्ण मात्र होइन एकदमै अनउपयुक्त ठाँउको एयरपोर्ट भन्दा गलत हुदैन । लुक्ला एयरपोर्ट मौषम खुलेको बेला मात्र संचालन हुने र नाम्चे शिरमा रहेको श्याङबोचे एयरपोर्ट पनि मौषम राम्रो भएको बेला संचालन हुने भएकोले उस्ताउस्तै हो अझ श्याङबोचेको ठाँउ खुल्ला र फराकिलो साथै कम जोखिमपूर्ण छ । सुन्नमा आए अनुसार केही राजनैतिक पहुचवालाहरुले जब्बरजस्ती लुक्ला एयरपोर्ट निर्माण गरि संचालनमा ल्याएको र त्यसलाई अन्यत्र सार्न नदिइएको हो । लुक्ला हुदै नाम्चे सम्म जाने बाटोहरुमा राम्रै पूर्वाधार तयार भएको छ यद्यपी हामीले एकदुइ सय ब्यक्तिहरुको फाइदा होइन, सिंगो मुलुकको इज्वत र फाइदालाई हेर्नुपर्दछ, आधुनिक विश्वलाई पछ्याउनु पर्दछ त्यसैले जस्तोसुकै समस्याको बाबजुद पनि सुधार र परिवर्तन गर्नै पर्दछ र तत्कालै चाहि न्यूनतम गाडीबाटो नाम्चे वा खुम्जुङ सम्म पुर्उनु पर्दछ । त्यस्तैगरि श्याङबोचे एयरपोर्टलाई थप सुधार गरी नियमित संचालनमा ल्याउनु पर्दछ ।
हामीलाई अवगत हुनुपर्दछ कि समयमै काठमाडौं फर्कन नसकेका कारण कति पर्यटकहरुको काठमाडौ देखि आफ्नो देश फर्कने फ्लाइट छुटेका होलान । समयमै आफ्नो काम, कार्यालयमा नपुग्दा कतिको ब्यापार चौपट भएका होलान् ? कतिले जाँगिर गुमाउदै होलान् । कतिले महत्वपूर्ण परिक्षाबाट बंचित हुदै होलान । बेखर्ची भएर कतिलाई लुक्ला रहन गाह्रो भएको होला । उनीहरुमा नेपाल प्रति कस्तो अनुभूति भइरहेको होला ? यसको जिम्मेवार सरकार हुने कि नहुने ? किन कि लुक्ला नजिकको गाँउमा गाडी बाटो पुगिसकेकोले सरकारले चाहेमा केही महिना भित्रै नै गाडी बाटो लुक्ला मात्र होइन नाम्चे नै पुर्यान सक्दछ किन त्यो काम सरकारले गर्दैन ? भारी बोक्ने ५ सय श्रमजीवि र २ सय बाटोका ब्यापारी घरानाको ख्याल राख्नेहरुले हजारौ विदेशी पर्यटकहरुको बारेमा ख्याल राख्न पर्छ कि पर्दैन ?
वास्तवमा हामीले पर्यटकहरुलाई स्वागत र सुविधा दिनुपर्नेमा मौषम खराब भयो भन्ने निहूमा लुट गरिरहेका छौ । आम पर्यटकहरुको जीवन माथि खेलबाड गरिरहेका छौ । अब लुक्लाका सबै भरियाहरु ड्राइभर बन्नुपर्दछ । हजारौ पर्यटकहरु मात्र होइन दश लाखौ पर्यटक आउनु पर्दछ र सर्वसुलभ गाडिमा वेसक्याम सम्म पुग्नुपर्दछ । देशले जर्बरजस्ती लुटेर होइन, पर्यटकको मन, मुटु जितेर अरबौ पैसा कमाउनु पर्दछ र देशलाई समुन्नत बनाऔ । विश्व सामु उच्च शिर बनाई बाँच्न सकौ, हाँस्न सकौ ।
biswasdip@ymail.com
५ नोभेम्बर २०११, म्यागजिन, ब्रुनाई